7 ciekawostek historycznych o powstaniach śląskich
- Data publikacji
- 20 sierpnia 2019
Sto lat temu wybuchło trzecie powstanie śląskie, które zakończyło się w 1922 r. podpisaniem korzystnej dla Polski konwencji w sprawie Śląska. Z tej okazji prezentujemy 7 ciekawostek dotyczących powstań śląskich.
1. Alfons Zgrzebniok był szpiegiem
Legitymacja Kawalera Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego „Virtuti Militari” należąca do Alfonsa Zgrzebnioka.
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/H/609.
Alfons Zgrzebniok to formalny dowódca I i II powstania śląskiego. W czasie swojej służby nieraz wykazywał się sprytem. W 1918 roku, udając niemieckiego oficera, pomagał zdobyć broń dla Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, a w 1919, aresztowany przez Grenzschutz, uciekł z więzienia. Nie dziwi zatem, że w kolejnych latach wykorzystywano jego talenty. Pod koniec lat dwudziestych został oficerem ewidencyjnym w Biurze Informacji Gdańsk, czyli Ekspozyturze nr 7 wywiadu polskiego w Wolnym Mieście Gdańsku. Był uznawany za niezwykle zdolnego oficera.
2. W szeregach Milicji Górnośląskiej służyli też Niemcy
Oddział powstańczy z I powstania śląskiego pod dowództwem Franciszka Kruczka, 16–24 sierpnia 1919 r. Powstańcy uzbrojeni są w karabiny typu Mauser, niemiecki ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 08 na trójnogu oraz francuski ręczny karabin maszynowy Chauchat. Zdjęcie najprawdopodobniej wykonano w Bogucicach, gdzie oddział Kruczka walczył podczas powstania.
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/DDM/Fp/1248.
Milicja Górnośląska to polska organizacja paramilitarna, która powstała we wrześniu 1919 r. z uchodźców górnośląskich. Jej zadaniem było m. in. utrzymywanie ładu i bezpieczeństwa publicznego. W jej strukturach służyło dwóch Niemców. Jeden z nich, Friedrich Strübe z Wülfel, był żołnierzem 3. kompanii 12. dywizji pułku Tülmanna. Od 15 września 1915 r. służył w kawalerii, jednak 13 października 1919 r. zgłosił się w Oświęcimiu z koniem i karabinem. Na pytanie, dlaczego zdezerterował, odpowiedział, że od trzech tygodni jego oddział stacjonował w Paprocanach, gdzie poznał dziewczynę i wyraził chęć pozostania na Górnym Śląsku. Miał za to zostać postawiony przed sądem wojennym, ale zbiegł ze swojego oddziału i oddał się w opiekę rządu polskiego.
3. Zachowały się pamiętniki z powstania śląskiego
Generał Józef Haller w rozmowie z oficerami 1. Pułku Strzelców Bytomskich, najprawdopodobniej przed wkroczeniem pułku na Śląsk podczas II powstania śląskiego, w Bolesławiu pod Olkuszem, 19–26 sierpnia 1920 r. Po prawej widoczny jest ksiądz Jan Brandys, kapelan pułku, w rozmowie z miejscową ludnością. Zdjęcie jest współczesną reprodukcją oryginału.
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/DDM/Fp/68.
Powstańcy śląscy – zarówno wojskowi, jak i pracownicy administracji – spisywali swoje wspomnienia z lat 1918-1922. W 1935 ukazała się książka Józefa Grzegorzka pt. „Pierwsze powstanie śląskie 1919 roku w zarysie”. Bogusław Dobrzycki zostawił po sobie „Rys historyczny przejęcia polskich kolei na Górnym Śląsku”, a Maciej Mielżyński zebrał „Wspomnienia i przyczynki do historii III powstania górnośląskiego”. Dzięki nim, nawet dziś, każdy może poznać losy powstańców ich oczami.
4. Konwencja Genewska wyznaczyła granice
Generał Stanisław Szeptycki (po lewej) na czele oddziału kawalerii 23. Górnośląskiej Dywizji Piechoty (najprawdopodobniej 7. Pułku Strzelców Konnych) wjeżdża konno na rynek katowicki (z wylotu dzisiejszej al. Korfantego) podczas ceremonii wkroczenia Wojsk Polskich do Katowic po zakończeniu podziału ziem górnośląskich między Polską a Niemcami, 20 czerwca 1922 r.
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/DDM/Fp/244/6.
20 października 1921 r. Konferencja Ambasadorów w Paryżu podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska. W ciągu następnych miesięcy strona polska i niemiecka usiadły do intensywnych rokowań dotyczących zasad funkcjonowania tego terenu oraz przebiegu nowej granicy. Efektem negocjacji stała się Konwencja Górnośląska (Genewska) z 15 maja 1922 r., która obowiązywała przez kolejnych 15 lat.
5. Wojciech Korfanty chciał być premierem
Wojciech Korfanty, polski komisarz plebiscytowy na Górnym Śląsku, w pracy w swoim biurze. Kalendarz ścienny w tle wskazuje trzeci dzień miesiąca, co mogłoby oznaczać, że zdjęcie zostało wykonane 3 maja 1921 r., pierwszego dnia III powstania śląskiego.
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/DDM/Fp/4487/1.
Wojciech Korfanty, komisarz Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu był także dyktatorem III powstania śląskiego. Później uznano go za jednego z ojców niepodległości. W lipcu 1922 r. usiłował sformować rząd, ale to zakończyło się fiaskiem. Kilkanaście miesięcy później, jesienią 1923 r., został wicepremierem w rządzie Wincentego Witosa.
6. Pierwszy zjazd śląskich kobiet odbył się w Bytomiu
Grupa powstańców z kobietami ukrywa się w lesie pod miastem Praszka na Opolszczyźnie po upadku I powstania śląskiego, prawdopodobnie sierpień–wrzesień 1919 r. W grupie znajduje się Stanisław Ligoń (drugi z prawej), działacz narodowościowy i redaktor satyrycznego pisma „Kocynder”. Na zdjęciu widoczni są także kapitan Janusz Leszczyński, dowódca II batalionu 1. Pułku Strzelców Bytomskich, oraz porucznik Figas. Jeden z powstańców nosi mundur Armii Hallera (trzeci z prawej).
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/DDM/Fp/877/1.
W Niemczech kobiety nie miały praw wyborczych. Ponadto rozporządzenie o stowarzyszeniach z 1850 r. zakazywało paniom aktywności w organizacjach politycznych i zwoływania wieców. Mimo to, w 1904 r. kobiety zorganizowały w Bytomiu wielki wiec polsko-katolicki – pierwszy zjazd śląskich kobiet. Wzięło w nim udział około 1200 osób. Wydarzenie to uznaje się za przełomowy moment w aktywności politycznej i propolskiej kobiet na Górnym Śląsku, który potem zaowocował w czasie powstań i plebiscytu. Gdyby nie ich mobilizacja i wsparcie, zarówno powstania, jak i akcja plebiscytowa nie zyskałyby takiego znaczenia. Około 2-3 procent powstańców śląskich stanowiły panie. Ich aktywność widoczna była na froncie, w powstańczym szpitalu, czy w sztabie. Nieoceniona była ich rola w gospodarstwach domowych, gdzie mierzyły się w powstańczej rzeczywistości z trudami codziennego życia.
7. Koleje śląskie nieprzerwanie kursowały
Sekcja ciężkich karabinów maszynowych (Maxim wz. 08) załogi powstańczego pociągu pancernego nr 14 „Zygmunt Powstaniec” przed pociągiem podczas III powstania śląskiego, maj–lipiec 1921 r. Sekcją dowodził podporucznik Blana, który najpewniej znajduje się na zdjęciu.
Ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach, syg. MŚK/DDM/Fp/107.
Śląska codzienność podczas powstań była odmieniona. Podczas III powstania śląskiego, w trudnych i niepewnych czasach. Na terenie zajętym przez powstańców regularnie kursowały pociągi osobowe, którymi mieszkańcy Górnego Śląska mogli przemieszczać się w drodze do pracy. Prowadzono też przewozy towarów (głównie węgla), co pozwalało na kontynuowanie produkcji przemysłowej.
Za materiały wykorzystane w pisaniu tego tekstu dziękujemy Muzeum Śląskiemu w Katowicach. W roku świętowania stulecia powstań śląskich przygotowano bogatą ofertę edukacyjną. Do stycznia 2020 można zwiedzać wystawę czasową „Niezapomniane. Kobiety w czasie powstań i plebiscytu na Górnym Śląsku„, a losy powstańców to także część ekspozycji stałej „Światło historii. Górny Śląsk na przestrzeni dziejów”. Wspólnie świętujmy 100-lecie powstań śląskich!