Ostatni weekend akcji #Wiktoria1920 - zainspiruj się historią pomnika Odrodzenia Polski w Wieliczce!

Przed nami ostatnie dni kampanii #Wiktoria1920. Setki postów w mediach społecznościowych już oznaczono hasztagiem #Wiktoria1920. Sto lat temu Niepodległą obronili ludzie z całego kraju. Choć różnili się poglądami, pochodzeniem, doświadczeniami, połączyła ich ojczyzna. Teraz my możemy się włączyć w akcję upamiętniającą bohaterów, bo historia jest tuż obok nas. Wystarczy rozejrzeć się wokół siebie, by znaleźć ślady przeszłości. Zapraszamy do robienia zdjęć pamiątek rodzinnych, zdjęć, starych dokumentów, nazw ulic, pomników, czy wyjątkowych miejsc i udostępniania ich w formie zdjęć w mediach społecznościowych z hasztagiem #Wiktoria1920.

Fantastyczną inspirację, jak zawiłe mogą być losy pomników i jak historia jest blisko nas otrzymaliśmy od Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. Łączy ona procesy odzyskiwania niepodległości i upamiętniania bohaterów walk o granice. Wojna w 1920 roku i procesy odbudowy polskiej państwowości oddziaływały na cały kraj. Zapraszamy do lektury zawiłej historii jednego pomnika autorstwa dr Barbary Konwerskiej.

 

Nieznana historia pomnika Odrodzenia Polski w Wieliczce

Współczesny monument Odrodzenia Polski ma niezwykle ciekawe dzieje. Łączy w sobie dwa – istniejące w okresie międzywojennym – pomniki: Wolnej Polski oraz Poległych Wieliczan. Zanim przedstawione zostaną szczegóły dotyczące historii wielickich pomników warto przypomnieć kilka faktów z dziejów Wieliczki doby odrodzenia.

7 października 1918 r. Rada Regencyjna w Warszawie – organ władzy zwierzchniej Królestwa Polskiego – proklamowała niepodległość i zjednoczenie wszystkich ziem polskich. Ogłoszenie manifestu do narodu wywarło niesłychane poruszenie i radość. Wielicka Rada Miasta zebrała się 8 października na uroczystym posiedzeniu, dając wyraz zachwytu i uznania proklamacji.

Prasa krakowska zaczęła nawoływać do rozpoczęcia procesu „odniemczania” wielickiej żupy solnej. Zanim jednak do tego doszło rodzące się władze polskie musiały przejąć kontrolę nad skarbem polskich królów. Powołana 28 października Polska Komisja Likwidacyjna Galicji i Śląska Cieszyńskiego pod przewodnictwem Wincentego Witosa stopniowo likwidowała obcą władzę wojskową i administracyjną na ziemiach polskich zaboru austriackiego. 31 października 1918 r. Komisja przejęła władzę w Krakowie, a dzień później 1 listopada w wielickiej kopalni soli. Z ramienia Komisji powołany został Komisarz Rządowy Górniczy dla kopalni w Wieliczce i Bochni w osobie inż. Zdzisława Kamińskiego.

Pod koniec 1918 r. zaczęto zmieniać niemieckie nazwy wyrobisk i budynków salinarnych. Wprowadzono wówczas nowe, rdzennie polskie nazewnictwo lub przywrócono to dawne, historyczne. 9 listopada 1918 r. zniknęły niemieckie nazwy szybów dziennych, a w ich miejsce pojawiły się polskie określenia „Regis”, „Daniłowicz”, „Święta Kinga”, „Kościuszko” i „Paderewski”. Wprowadzane zmiany objęły również wyrobiska kopalniane. 15 grudnia 1918 r. oficjalnie nadano dawnej „Grocie im. Arcyksięcia Rudolfa i Stefanii” nową nazwę „Grota Józefa Piłsudskiego”. Tego samego dnia uroczyście otwarto polską szkołę sztygarów.

Jako ciekawostkę można dodać, że przez cały okres trwania I wojny światowej kopalnia wielicka była zamknięta dla zwiedzających. 10 maja 1919 r. oficjalnie przywrócono zjazdy do kopalni dla szerokiej publiczności. W tym roku zwiedzali ją naczelnik państwa Józef Piłsudski oraz gen. Józef Haller wraz ze sztabem.

Pomnik Wolnej Polski w Wieliczce

W atmosferze uniesienia narodowego na terenie wielickich plant postawiony został pierwszy ze wspomnianych pomników – pomnik Wolnej Polski. Koncepcja upamiętnienia odzyskania wolności rozpoczęła się w dniu uroczystego święta wolnej i niepodległej Polski, obchodzonego w Wieliczce 4 listopada 1918 r. Wszystkie budynki w centrum miasta ozdobiono licznymi flagami, wizerunkami godła, chorągiewkami oraz wieńcami z gałązek świerkowych. W uroczystych obchodach udział wzięli nie tylko mieszkańcy i wieliccy górnicy, ale tłumnie przybyli do Wieliczki włościanie.

Przed magistratem umieszczono kamień węgielny w miejscu przyszłego pomnika Wolnej Polski. Kiedy dokładnie stanął on na wielickich plantach trudno dziś określić – zachowane źródła nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Można przypuszczać, że pojawił się na Placu Sobieskiego do końca 1918 r. Granitowy monument składał się z cokołu, na którym ułożono dwa proporcjonalnie pomniejszone prostopadłościany. Najmniejszy i jednocześnie najwyżej usytuowany ozdobiony był napisami „Na pamiątkę Odrodzenia Polski. Dnia 7.10.1918” oraz płaskorzeźbą Orła Polskiego.

Przygotowana w pośpiechu bryła nie cieszyła jednak mieszkańców Wieliczki. Obelisk Wolnej Polski został przeniesiony (prawdopodobnie w 1926 r.) na skwer w Parku im. A. Mickiewicza. Zachowane źródła ikonograficzne pozwalają potwierdzić, że był to ten sam pomnik. W okresie międzywojennym monument wzbogacono jeszcze tablicą upamiętniającą dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości.

Dalsze losy pomnika były równie burzliwe. Po wybuchu II wojny światowej obelisk zniknął z parku we wrześniu 1939 r. Jak się okazało, ukryty został przez nieznanych mieszkańców Wieliczki – zakopano go nie dalej niż półtora metra od miejsca jego ekspozycji. W październiku 1945 r. z inicjatywy Kazimierza Dunikowskiego, drużynowego I Drużyny Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki, został odkopany. 11 listopada 1945 r. dokonano ponownego odsłonięcia pomnika z 1918 r, którego zachowała się tylko górna, najistotniejsza część. Fragment postumentu przetrwał do naszych czasów i w 1998 r. przeniesiony został do centrum miasta przed budynek Urzędu Miasta i Gminy. Na cokole pojawił się kolejny napis „Na pamiątkę 80-tej rocznicy Odrodzenia Polski. Dnia 11.11.1998”.

Pomnik Pamięci Poległych Wieliczan 1914-20

Pod koniec 1926 r., z inicjatywy i na koszt Towarzystwa Upiększania Miasta, obelisk z 1918 r. został zastąpiony pomnikiem Poległych Wieliczan w latach 1914-20. Nowy monument odsłonięto 7 listopada 1926 roku na Placu Sobieskiego. Pomnik wykonany został wg projektu prof. Stefana Chmiela i przypomniał skałę wzniesioną na głębokim cokole, na której ustawiony był orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Ptak – symbol Polski – trzymał w szponach rozerwany łańcuch. Na froncie cokołu, na tablicy z brązu, pod słowami „Pamięci poległych Wieliczan 1914-20”, umieszczono płaskorzeźbę zabitego, wśród zasieków, żołnierza. Na bocznych tablicach widniało 76 nazwisk lokalnych bohaterów poległych w walkach o wolność.

Niedzielne obchody odsłonięcia pomnika rozpoczęto nabożeństwem. Po uroczystościach religijnych władze miasta, wraz z przybyłym na to święto dowódcą Okręgu Korpusu Kraków, gen. Stanisławem Wróblewskim, udały się pod pomnik. Po odegraniu przez orkiestrę salinarną marsza i odśpiewaniu pieśni Stanisława Lachmana „Sztandar”, dr Gwidon Friedberg, zastępca burmistrza oddał hołd bohaterom i odczytał nazwiska 76 poległych Wieliczan. Następnie głos zabrali m.in. burmistrz Franciszek Aywas oraz gen. Wróblewski, który na końcu zaapelował do całego społeczeństwa, „aby nie tylko pamiętało o swoich bohaterach, ale i o tem, że Polska jest redutą, na której stać trzeba zawsze z bronią u nogi”.

Stojący od 1926 r. na Placu Sobieskiego pomnik Poległych Wieliczan w latach 1914-20 nie zachował się do naszych czasów. Zdaniem Profesora Stanisława Gawędy został rozebrany podczas zakładania plant wielickich w 1936 r. Tezę tę potwierdza fotografia z kwietnia 1939 r., na której nie ma już pomnika.

Pomnik Odrodzenia Polski w Wieliczce

W efekcie wydarzeń z okresu międzywojennego mieszkańcy Wieliczki zyskali dwa pomniki – Wolnej Polski oraz Poległych Wieliczan. Oba symbole upamiętniały najważniejsze wydarzenia z historii najnowszej i były w międzywojniu miejscem gromadzenia się lokalnej społeczności w czasie oficjalnych uroczystości.

Współcześnie, 3 maja 2015 r. z inicjatywy środowisk kombatanckich, stowarzyszeń i związków żołnierzy Armii Krajowej, przy wsparciu władz i przedsiębiorstw lokalnych, zachowany, oryginalny postument z 1918 r. zyskał nowe oblicze. Fragment cokołu pomnika Wolnej Polski został wzbogacony o rekonstrukcję górnej części pomnika Poległych Wieliczan z 1926 r. Dzięki temu pomysłowi powstał, znany obecnie monument Odrodzenia Polski, a Wieliczka zyskała wspaniały symbol honorujący przeszłość narodu polskiego.

 

***

 

Przeszłość i teraźniejszość łączą się tworząc świat, jakim go znamy. Wystarczy rozejrzeć się wokół siebie, by znaleźć ślady tego połączenia. W ostatni weekend kampanii #Wiktoria1920 zapraszamy do poszukiwań historii sprzed stu lat i udostępniania ich w mediach społecznościowych z hasztagiem #Wiktoria1920. Pokażmy, że pamiętamy!