Pomniki Europy Środkowo-Wschodniej 1918-2018 – wystawa w Królikarni

Pomniki tworzą krajobraz naszych wartości – dlatego często bywają przedmiotem sporów. Upamiętniają mężów stanu, bohaterów i ofiary wojen, reprezentują wspólnie wyznawane ideały, zaludniają miasta, dominują w krajobrazie. Dla władz są narzędziem konstruowania zbiorowej tożsamości a wraz ze zmianami granic i porządków politycznych pomniki minionej epoki burzy się, przerabia i przemianowuje.

Wystawa „Pomnik. Europa Środkowo-Wschodnia 1918-2018” w Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w Królikarni opisuje na ich funkcje, losy, oraz procesy  jakim podlegają. Prezentuje biografie ponad dwudziestu monumentów z naszego regionu Europy, począwszy od wyłonienia projektu, poprzez erekcję pomnika i jego użytkowanie, po rozgrywające się wokół pomników spory, zniszczenie, zapomnienie i rozkład.

Wystawa ta nie jest wyłącznie przeglądem historycznym – dotyczy również toczących się współcześnie debat.

W 2018 roku Muzeum Rzeźby w Królikarni zainicjowało międzynarodowy projekt badawczy poświęcony rzeźbie monumentalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Jego centralnym punktem jest wystawa „Pomnik. Europa Środkowo-Wschodnia 1918-2018”. Na projekt składają się trzy ekspozycje – poświęcona przedwojennemu projektowi pomnika Marszałka w Warszawie „Ivan Meštrović. Józef Piłsudski” w Kordegardzie NCK, planowana na 2019 rok wystawa w galerii Biuro Wystaw, oraz duża, przekrojowa wystawa „Pomnik. Europa Środkowo-Wschodnia 1918-2018” w Muzeum Rzeźby w Królikarni, a także strona internetowa, konferencja naukowa, cykl spacerów oraz książka. Projekt realizowany jest we współpracy z partnerami ­– Instytutem Pamięci Narodowej, Instytutem Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Narodowym Centrum Kultury, Narodowym Archiwum Cyfrowym, TVP Kultura oraz Fundacją Polskiej Sztuki Nowoczesnej.

Wystawa dotyczy tematu, który rozpalał emocje już od powstania zorganizowanych społeczeństw. Pomniki są obecne w kulturze europejskiej od czasów greckiej i rzymskiej starożytności – zarówno te figuratywne, w formie posągu, popiersia, grupy rzeźbiarskiej czy pomnika konnego, jak i te architektoniczne, w formie łuków, obelisków i bram. Od renesansu pomniki znów „zaludniły” place i reprezentacyjne ulice miast, służąc wiernie XVII-wiecznym monarchom absolutnym, XIX-wiecznej ideologii nacjonalistycznej i XX-wiecznym systemom totalitarnym. Burzone przez rewolucje, stawiane przez imperatorów i zwycięskie armie, wciąż upamiętniają, symbolizują i dominują w przestrzeni publicznej. Współcześnie reprezentują zmieniające się poglądy demokratycznych społeczeństw.

Wystawa w Królikarni dotyczy pomników istotnych ze względów artystycznych, historycznych lub społecznych, które powstały na terenie Polski oraz innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918-2018. Będzie na niej również mowa o tych, które pomimo niezaprzeczalnej wartości artystycznej, bywają krytykowane ze względu na wydarzenia i siły polityczne, jakie upamiętniają. Stało się to losem politycznie zapomnianych, i w ostatnich latach na nowo podziwianych za ich niezwykłą, modernistyczną formę a znanych pod zapożyczoną z Serbskiego i Chorwackiego nazwą, spomenikach­ m.in. Vojana Bakicia w Chorwacji, czy Pomnika ofiar walk wewnętrznych po II Wojnie Światowej Władysława Hasiora (znanego również pod nazwą Organy). Ostatnio zaś toczy się głośna dyskusja wokół Pomnika Czynu Powstańczego Xawerego Dunikowskiego na Górze Świętej Anny.

Zestawienie przykładów z różnych krajów ma przede wszystkim na celu ustalenie, czy z perspektywy relatywnej wspólnoty doświadczeń Polski i innych środkowoeuropejskich krajów postsocjalistycznych, można mówić o podobieństwach form, logiki i dynamiki losów środkowoeuropejski pomników – o regionalnej specyfice lokalnych aktywności związanych z upamiętnieniami.

PARTNERZY

• Instytut Pamięci Narodowej
• Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego
• Narodowej Archiwum Cyfrowe
• Fundacja Polskiej Sztuki Nowoczesnej
• Narodowe Centrum Kultury
• TVP Kultura

Dofinansowano ze środków MKiDN w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2021.