Kobiety w nauce w dwudziestoleciu międzywojennym

W XXI wieku mamy otwarty i wolny dostęp do nauki i wiedzy potrzebnej do zdobycia wyższego wykształcenia. Przykładowo, obecnie około 60% społeczności akademickiej Uniwersytetu Jagiellońskiego  stanowią studentki i kobiety zatrudnione na stanowiskach naukowych. Jednak pod koniec XIX i na początku XX wieku droga kobiet do zdobycia wyższego wykształcenia była trudna i zawiła. Zapraszamy do lektury artykułu poświęconego kobietom w nauce, na przykładzie Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Trudne początki na Uniwersytecie Jagiellońskim

Pomimo 123 lat niewoli, powstań narodowych, represji, rusyfikacji i germanizacji, Polacy nie stracili nadziei na odzyskanie niepodległości. Kobiety już od lat 20 XIX wieku podejmowały próby pobudzania świadomości społeczeństwa w sprawie umożliwienia równego kształcenia kobiet i mężczyzn. Dążyły one do tego, aby wprowadzić zmiany do istniejącego systemu kształcenia, który zakładał, że kobiety nadają się wyłącznie do prac domowych i wychowywania dzieci i wystarczy im jedynie wykształcenie w temacie zajmowania się gospodarstwem domowym. Już na początku XX wieku zawiązywały się koła i stowarzyszenia, które organizowały przemarsze i zebrania w sprawie umożliwienia kobietom podjęcia studiów i złamania panującego stereotypu wykształconej kobiety. 

Kobiety co prawda przekroczyły mury Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 90-tych XIX wieku, ale nie mogły korzystać z biblioteki i uczestniczyć we wszystkich zajęciach np. w seminariach. Dostęp do edukacji był stopniowy, powolny i niestety nierówny. Ostatni z wydziałów, który dopuścił kobiety do studiów na UJ to wydział prawniczy w 1919 r. Kobiety nie znajdowały również swojego miejsca w Polskiej Akademii Umiejętności (PAU, do 1919 roku nazywana Akademią Umiejętności w Krakowie. W dwudziestoleciu międzywojennym (dokładnie w 1931 roku) członkostwo w akademii otrzymała poznańska profesor fizjologii, Michalina Stefanowska (ur. 1855, zm. 1942), która była drugą kobietą, po Marii Skłodowskiej-Curie, która została członkiem PAU. 

Pierwsza żeńska habilitacja w II Rzeczypospolitej

Wśród wychowanek Uniwersytetu Jagiellońskiego nie zabrakło kobiet, które wykazywały się wysokimi ambicjami i predyspozycjami naukowymi. O ile nieliczne tylko znalazły zatrudnienie w uczelniach, a sama ścieżka nie należała do prostych, nie można pominąć tych osiągnięć. Pierwsza żeńska habilitacja w II Rzeczypospolitej na Uniwersytecie Jagiellońskim miała miejsce w 1920 r. Poprzedziło ją wiele ostrych dyskursów, protestów zwolenników i przeciwników dopuszczenia kobiet do tej samodzielności w działaniu naukowym. Pierwszą docent w Polsce oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim była Helena Gajewska (ur. 1888, zm. 1971), doktor filozofii, asystentka zakładu histologicznego, swoją habilitację uzyskała w zakresie anatomii porównawczej. W tym samym czasie habilitację otrzymała również Ludwika Dobrzyńska-Rybicka (ur. 1868, zm. 1958).  

W Krakowie w latach 1920-1939 stopień docenta otrzymało zaledwie 15 kobiet.  Przewody habilitacyjne były otwierane wyłącznie na Wydziale Filologicznym, który najchętniej przyjmował kobiety. Wyjątkiem jest tutaj m.in. Janina Kowalczyk (ur. 1906, zm. 1970), która habilitację otrzymała na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1936 roku. 

Do wybuchu II wojny światowej tytuły profesorskie otrzymały tylko dwie kobiety. Były nimi Helena Willman Grabowska (ur. 1870, zm. 1957) oraz Jadwiga Wołoszyńska (ur. 1882, zm. 1951). Helena Willman Grabowska była pierwszą kobietą wykładowcą i profesorem w historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. 19 listopada 1928 roku mianowano ją profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kierowała Katedrą Sanskrytu i Filologii Indyjskiej. Swoją wiedzę i doświadczenia zdobywała na zagranicznych uczelniach między innymi w Szwajcarii i Francji Jako druga, tytuł profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim otrzymała wspomniana Jadwiga Wołoszyńska. Maturę oraz studia zdobyła we Lwowie. W 1924 roku rozpoczęła pracę w Instytucie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1930 r. została docentem, a 2 lata później profesorem nadzwyczajnym. 

Działalność naukowa kobiet

Działalnością naukową spośród studentek UJ do 1939 roku zajmowało się 120 kobiet. Przeważały badaczki nauk przyrodniczych i medycznych choć nie zabrakło również kobiet, które zasłużyły się nauce w dziedzinach humanistycznych. Mowa tu o Marii Dłuskiej (ur. 1900, zm. 1992) wybitnej polonistce i teoretyku kultury. W 1918 roku rozpoczęła naukę na Wydziale Filologicznym UJ studiując polonistykę z romanistyką.  Doktorat uzyskała 1927 roku. Po studiach przebywała na zagranicznych stypendiach kontynuując naukę w laboratoriach fonetyki eksperymentalnej w Pradze, Hamburgu i Paryżu. 

Krystyna Maria Pieradzka (ur. 1908, zm. 1986) od początku studiów była związana z Uniwersytetem Jagiellońskim. Ukończywszy studia z zakresu historii i romanistyki, w 1932 roku została doktorem filozofii podejmując pracę w Katedrze Historii Średniowiecznej UJ. 

Z zakresu medycyny zaś istotną badaczką była Janina Kowalczykowa z d. Gworek (ur. 1907, zm. 1970) była polską lekarką i anatomopatologiem. Po ukończeniu studiów na Wydziale Lekarskim UJ w 1930 roku rozpoczęła pracę w Zakładzie Anatomii Patologicznej zostając asystentem zasłużonego prof. Stanisława Ciechanowskiego.  

Anna Gruszecka (ur. 1886, zm. 1966) była lekarzem psychiatrii i zasłużoną autorką licznych prac naukowych dotyczących zaburzeń psychicznych i neurologicznych. Studia rozpoczęła na Uniwersytecie Jagiellońskim, lecz kontynuowała je Zurychu i Wilnie. Na Uniwersytet Jagielloński wróciła w 1916 roku podejmując pracę w klinice psychiatrycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. 

Z zakresu nauk przyrodniczych wyróżnić należy Helenę Krzemieniewską z d. Choynowską (ur. 1878, zm. 1966), która była wybitnym mikrobiologiem i botanikiem Jako wolny słuchacz studiowała matematykę na Wydziale Matematycznym UJ. W celu kontynuacji studiów przeniosła się na Wydział Przyrodniczy i tam zdobywała wiedzę z zakresu fizjologii roślin. Naukę kontynuowała w Holandii i Niemczech.  Botaniką zajmowała się również prof. Jadwiga Dyakowska (ur. 1905, zm. 1992), która studia na Wydziale Filozoficznym UJ podjęła w 1923 roku. Tytuł doktorski uzyskała w 1929, a rok później objęła stanowisko asystenta. W 1937 roku została adiunktem w Instytucie Botanicznym. Była popularyzatorem nauki publikując liczne prace z zakresu botaniki i ochrony przyrody. W 1994 roku jej imieniem nazwano Muzeum Botaniczne i Pracownię Historii Botaniki im. J. Dyakowskiej (w obrębie Ogrodu Botanicznego UJ).

Kobiety do biblioteki

Uprawianie nauki przez kobiety nie odbywało się jedynie w związku z posiadanym stopniem.  Kobietami, które zapisały się w historii nauki były te zatrudnione w Bibliotece Jagiellońskiej, jednej z największych bibliotek w Polsce. Biblioteka ta powstała w 1364 roku wraz z utworzeniem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dla kobiet (podobnie jak w przypadku studiów) dostęp do zasobów bibliotecznych był utrudniany.

Sytuacja ta zmieniła się dopiero w 1906 roku, pomimo iż o dostęp do Biblioteki Jagiellońskiej starała się już w 1899 roku Zofia Daszyńska – Golińska (ur. 1866, zm. 1934). Ekonomistka i działaczka społeczna, która ukończyła ekonomię na Uniwersytecie w Zurychu i była pierwszą z kobiet, której pozwolono na obronienie doktoratu. Daszyńska – Golińska wnosiła o zatrudnienie na stanowisku praktykanta bibliotecznego, co niestety spotkało się z odmowną decyzją komisji senatu uniwersyteckiego. Drogę do zawodu bibliotekarstwa utorował jej dopiero dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej w latach 1905-1926 – Fryderyk Papee. W roku 1919 przyjął do pracy nauczycielkę Wandę Konczyńską (ur. 1876, zm. 1939), a niedługo później Zofię Ameisenową (ur. 1997, zm. 1967) i Helenę Lipską (ur. 1892, zm. 1980).  Na zmianę decyzji w zakresie zatrudniania kobiet wpłynęło wiele czynników. Przede wszystkim rozstrzygający był dostęp kobiet do kształcenia w ramach uniwersytetów. Miały zatem możliwość zdobywać wysokie kwalifikacje, realizować swoje ambicje. Nie bez znaczenia była sytuacja powojenna i osłabienie męskiej kadry bibliotekarzy. 

Pierwsza z zatrudnionych pań, Wanda Konczyńska pracowała cztery lata w Bibliotece Jagiellońskiej jako referentka egzemplarza obowiązkowego w dziale katalogowania. Zasłużyła się istotnie publikacją wydaną w 1923 roku pt. „Zarys historji Bibljoteki Jagiellońskiej: z 40 rycinami w tekście i 3 planami”. 

Kolejnym z obiecujących pracowników Biblioteki była Zofia Ameisenowa, historyk sztuki, która rozpoczęła swoją pracę krótko po ukończeniu studiów doktoranckich na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1921 roku. W 1923 roku objęła kierownictwo w Gabinecie Rycin Biblioteki Jagiellońskiej. Jej zasługą było porządkowanie i katalogowanie bogatych zbiorów graficznych. Opublikowała wiele cennych prac z zakresu grafiki, rękopisów i pierwodruków iluminowanych. 

Uniwersytety bardziej otwarte na kobiety

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości nastąpił zdecydowany przełom w kwestii zdobywania wyższego wykształcenia przez kobiety. Młodsze uniwersytety, które dopiero tworzyły kadry naukowe, były bardziej otwarte na kwestię przyjmowania kobiet do grona akademickiego.  Niemniej jednak okres XX-lecia międzywojennego przyniósł zmiany również na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jak pisze Jolanta Kolbuszewska w artykule pt. Kobieta uczoną – droga Polek do samodzielności naukowej “(…) do 1918 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora otrzymały 102 kobiety (54 w zakresie medycyny i 48 filozofii), natomiast w latach 1918-39 już 571 pań zostało doktorami (na samym Wydziale Filozoficznym „żeńskich” doktoratów było 320).”

Przyznać jednak należy, że dopiero po II wojnie światowej polska nauka przestała być hermetyczna i elitarna. W II RP, pomimo iż nie istniały żadne prawne regulacje jawnie uniemożliwiające kształcenie kobiet to sytuacja ta była podyktowana społecznymi ograniczeniami i uwarunkowaniami.  Podobne antypatie widoczne były również w kwestii wyznania, pochodzenia, poglądów politycznych czy preferencji seksualnych. 

 

Autorki: Marta Szaszkiewicz (Muzeum Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ) i Joanna Ślaga (Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Artykuł jest częścią cyklu, który powstał we współpracy z Stowarzyszeniem Muzeów Uczelnianych.

 

Bibliografia: 

• Kolbuszewska Jolanta, Kobieta uczoną- droga Polek do samodzielności naukowej, [w:] Studia Europea Gnesnensia, nr 20/2019, s. 123-139. 
• Kolbuszewska Jolanta, Polki na uniwersytetach — trudne początki, [w:] SenSuS HiStoriae, 1/2017, s. 35-53.
• Perkowska Urszula, Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894-1939: w stulecie immatrykulacji pierwszych studentek, Secesja, Kraków 1994. 
• Sikora Katarzyna, Pierwsze kobiety na Uniwersytecie Jagiellońskim, [w:] Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica 3/2007, s. 248-268.