Fizyka w II Rzeczpospolitej - o sukcesach warszawskiej szkoły na Hożej

Rok 2020 Senat Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił Rokiem Fizyki, w 100-lecie powstania Polskiego Towarzystwa Fizycznego. Z tej okazji prezentujemy tekst o jednym z ośrodków myśli technicznej II Rzeczpospolitej – szkole fizyki na ulicy Hożej w Warszawie. Jeśli chcecie wiedzieć kim był Stefan Pieńkowski i co robili fizycy na Zamku Królewskim w Warszawie zapraszamy do lektury!

1918 – budowa niepodległego państwa

W roku 1918 młode państwo polskie zaprosiło do udziału w budowie nowej rzeczywistości i nowego ładu społecznego wybitnych naukowców i inżynierów, z których wielu w owym czasie żyło i pracowało poza granicami ziem polskich. Uczestniczyli oni  w życiu politycznym odzyskanego państwa, ale przede wszystkim dzięki ich talentom naukowym i organizacyjnym powstał oparty na mocnych fundamentach gmach polskiej nauki, który pozwolił rozwinąć się wielu inicjatywom gospodarczym, a także wykreował znaczące w świecie ośrodki badań naukowych, z których dorobku polska nauka i kultura korzystają po dzień dzisiejszy.

Jednym z takich ośrodków był Zakład Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Kiedy w roku 1915 organizował się polski uniwersytet Warszawski, pierwszym profesorem fizyki został znakomity uczony Józef Wierusz-Kowalski, przedtem profesor i rektor Uniwersytetu we Fryburgu, znany zwłaszcza z badań w dziedzinie optyki. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Wierusz-Kowalski poświęcił się służbie dyplomatycznej, a na Uniwersytet zaproszono niemniej zdolnego fizyka Mieczysława Wolfke, pioniera badań nad holografią. Ostatecznie po przyjeździe na stałe do Polski ze Szwajcarii Wolfke objął katedrę fizyki na Politechnice Warszawskiej, a budową nowoczesnego ośrodka fizyki doświadczalnej na Uniwersytecie zajął się ściągnięty z Belgii Stefan Pieńkowski, wcześniej profesor na uniwersytecie w Liege.

Stefan Pieńkowski – rektor, organizator, nauczyciel

Profesor Pieńkowski okazał się właściwym człowiekiem na właściwym miejscu i w krótkim czasie ukończył budowę nowoczesnego na owe czasy gmachu mieszczącego laboratoria fizyczne oraz zbudował zespół badawczy, którego osiągnięcia w dziedzinie badań nad luminescencją były znane i cenione w całym naukowym świecie. Pieńkowski okazał się genialnym organizatorem, w okresie międzywojennym kilkakrotnie powoływany był do pełnienia funkcji rektora Uniwersytetu Warszawskiego, w trakcie drugiej wojny światowej kierował tajnym nauczaniem, a po wojnie znów jako rektor dźwigał z ruin tragicznie zniszczony Uniwersytet.

Stefan Pieńkowski wychował liczne pokolenie następców, którzy jeszcze przed drugą wojną rozjechali się po Polsce tworząc znaczące ośrodki naukowe, np. na uniwersytecie w Wilnie. Otwierał także polską naukę na świat, wysyłając zdolnych uczniów na staże w wiodących światowych ośrodkach i zapraszając do Warszawy wybitnych uczonych z innych krajów, między innymi na wielką międzynarodową konferencję, która odbyła się w warszawie w roku 1938 i poświęcona była najnowszym osiągnięciom ówczesnych nauk fizycznych. Warszawę odwiedzili wówczas najwybitniejsi fizycy tamtej epoki.

Pracownie do zadań specjalnych

Obok zakładów fizycznych na Uniwersytecie i na Politechnice działała w Warszawie  pracownia radiologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego prowadzona przez ucznia Marii Skłodowskiej-Curie profesora Ludwika Wertensteina, w której pierwsze kroki stawiali wybitni fizycy zajmujący się fizyką jądrową  (ich talenty rozkwitły nieco później) – Marian Danysz i Józef Rotblat. Na Uniwersytecie pionierskie badania w obszarze fizyki jądrowej prowadził Andrzej Sołtan.

Bardzo nowoczesnym kierunkiem działalności naukowej  były badania nad promieniowaniem kosmicznym prowadzone przez profesora Czesława Białobrzeskiego, który był pierwszym profesorem fizyki teoretycznej na Hożej. Trzeba podkreślić, że zwłaszcza w laboratorium kierowanym na Uniwersytecie przez Stefana Pieńkowskiego zgromadzono niezwykle wartościowe urządzenia badawcze, które uczyniły ten zakład jednym z najlepiej wyposażonych laboratoriów europejskich.

Rozwój ośrodka badań fizycznych na Uniwersytecie ograniczały skromne możliwości finansowe młodego państwa, na co wpływ miała także niestabilna sytuacja gospodarcza i polityczna w dwudziestoleciu. Jednak czas pokazał, że tym co najwartościowsze jest zbudowana w tym pionierskim okresie kształtowania fundamentów polskiej nauki tradycja rozwijania nauk matematyczno-przyrodniczych w duchu poszukiwania nowych i oryginalnych problemów, stawiania przed badaczami bardzo ambitnych celów poznawczych i szerokiego otwarcia na współpracę międzynarodową oraz na nowe idee kształtujące rozwój nowoczesnej XX-wiecznej nauki.

Potencjał do rozwoju

Wraz z rzetelnością badawczą i szacunkiem dla systematycznej pracy tradycja zbudowana w okresie międzywojennym pozwoliła bardzo szybko odtworzyć potencjał polskiej fizyki po tragicznych stratach wojennych i spowodowała już po wojnie rozkwit badań w obszarze fizyki atomowej, jądrowej i fizyki cząstek elementarnych oraz w niezwykle ważnym dla rozwoju nowoczesnych technologii obszarze fizyki ciała stałego. Dzięki ciągłości wysokiej klasy badań naukowych w obszarze nauk fizycznych pojawił się w Polsce na początku lat 90-tych ubiegłego wieku internet, który był rozwijany na Hożej na potrzeby skutecznej współpracy z ośrodkiem badań subatomowych w laboratorium CERN w Genewie.

Ten stan rzeczy, którego wybitnym przykładem są osiągnięcia ośrodka badań fizycznych zbudowanego na uniwersytecie Warszawskim, ma swoje źródło w pracy u podstaw wykonanej wielkim wysiłkiem pełnych zapału ludzi, którzy powrócili do obudowującego się po latach niewoli kraju i poświęcili mu swoje talenty i swoją energię. Przy stosunkowo niewielkim zapleczu pozostawionym przez wcześniejsze pokolenia, zdołali oni dokonać jakościowego przełomu w uprawianiu w Polsce nauk matematyczno-przyrodniczych tak podstawowych jak i stosowanych. Ich dzieło okazało się wyjątkowo trwałym i mocnym fundamentem, na którym budują swoje osiągnięcia kolejne pokolenia polskich naukowców.

Autor: prof. dr hab.  Zygmunt Lalak (Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego)

 

Artykuł jest częścią cyklu, który powstał we współpracy z Stowarzyszeniem Muzeów Uczelnianych.