Etnografia w II Rzeczypospolitej

Kiedy II Rzeczpospolita się odradzała, także różne dziedziny nauki zyskiwały nowe znaczenie i zadania. Tak było także z etnografią. Etnografia dostarczała wiedzy na temat historii i kultury konkretnych obszarów kraju, pomagała w integracji społeczeństwa, i łączyła się z ruchem regionalnym, który miał na celu stymulowanie rozwoju gospodarczego i kulturalnego poszczególnych prowincji. Po dawkę wiedzy o sukcesach polskich badań etnograficznych, wybitnych naukowcach tworzących przełomowe badania i wpływach ludowych na sztukę i kulturę międzywojnia, zapraszamy do lektury artykułu.

Pierwsze badania etnograficzne na ziemiach polskich

Poświęcone badaniu fenomenów kulturowych etnografia i etnologia, kształtujące się na terenach dawnej Rzeczypospolitej przez cały wiek XIX, wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości zyskały zarówno nowe znaczenie i zadania, jak i wielką szansę na rozwój, jakiej na ziemiach polskich do tej pory jeszcze nie miały. Rozproszonym, pozbawionym koordynacji poczynaniom badawczym państwo polskie mogło zapewnić nie tylko instytucjonalne ramy i dostęp do publicznych środków, ale przede wszystkim swobodę działania, o której przez cały wiek XIX i początek XX naukowcy mogli tylko pomarzyć.

Wizję szczegółowych badań etnograficznych, które objęłyby – w odróżnieniu od jednostkowych i wybiórczych inicjatyw zbierackich – całość ziem polskich, prezentował już w 1802 r. Hugo Kołłątaj w liście skierowanym do krakowskiego księgarza i wydawcy Jana Maja. Pismo, uznawane przez wielu badaczy za „dokument założycielski” polskiej etnografii, zawierało jasne zalecenie dotyczące zgłębienia problematyki „obyczajów pospólstwa we wszystkich prowincjach, województwach i powiatach”. Idea Kołłątaja w okresie zaborów nie miała szans realizacji, jednak w kolejnych dziesięcioleciach prace etnograficzne stopniowo nabierały intensywności, zyskując coraz bardziej profesjonalną formę, metody badawcze i teoretyczną podbudowę.

Etnografia pod zaborami

Możliwości rozwoju etnografii w poszczególnych zaborach i dziesięcioleciach były różne. Jak w wielu innych dziedzinach życia narodowego ze stosunkowo największą swobodą mieliśmy do czynienia w Galicji, gdzie na Uniwersytecie Jagiellońskim wykłady z etnografii za sprawą wybitnego geografa Wincentego Pola pojawiły się już w połowie XVIII w. W zaborze austriackim utworzona została też m.in. Komisja Antropologiczna Akademii Umiejętności (1873 r.), pierwsza na ziemiach polskich instytucja zajmująca się programowo badaniami etnograficznymi, która obejmowała obszar wszystkich trzech zaborów, rekrutując swych członków, wspierając prace badawcze i prowadząc działalność wydawniczą na całym terenie dawnej Rzeczpospolitej. Zabór rosyjski w tym zestawieniu wypada skromniej, choć to tutaj – w Szkole Głównej Warszawskiej (1862–1869) – powstała pierwsza na ziemiach polskich praca magisterska z dziedziny etnografii – „O literaturze podaniowej ludu polskiego” Władysława Nowickiego. Tutaj też zaczęła w 1887 r. ukazywać się „Wisła”, będąca pierwszym polskim periodykiem z zakresu szeroko rozumianej etnologii. Silna presja germanizacyjna w zaborze pruskim spowodowała, że – podobnie jak inne dziedziny nauki – również polska etnografia miała bardzo ograniczone możliwości rozwoju. Towarzystwo Ludoznawcze w Poznaniu powstało staraniem Heleny Cichowicz stosunkowo późno, dopiero  w 1910 r.

Pomimo utrudnień ze strony zaborców wiek XIX to jednak okres działania wielu wybitnych polskich ludoznawców. Przypomnijmy przede wszystkim postać Oskara Kolberga, etnografa, folklorysty i kompozytora oraz jego monumentalne i unikatowe dzieło „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”, składające się z 36 tomów wydawanych w latach (1865–1907).

Okres zaborów czynił z pracy etnograficznej de facto działalność patriotyczną. Zwłaszcza w pierwszej połowie XIX w., gdy w wiedzy, wierzeniach, obrzędach i kulturze ludu widziano niezmienną ostoję polskości. Poszukiwano w nich śladów słowiańskiej przeszłości, czyli pierwotnego okresu kultury polskiej. Ludoznawstwo stało się metodą walki o obronę bytu narodu, sposobem podtrzymywania ducha i tradycji narodowej, co stanowić miało warunek konieczny przyszłego odrodzenia państwa. Na ten zestaw przekonań nałożyły się jeszcze wcześniejsze osiemnastowieczne przemiany społeczno-gospodarcze, które dodatkowo motywowały badaczy do pracy na rzecz ocalenia tego, co definiowali jako tradycyjne.

Kultura ludowa po odzyskaniu niepodległości

Z biegiem lat następowała demitologizacja pojęcia ludu, ale kultura ludowa nadal pozostawała głównym przedmiotem zainteresowania etnografów. Było tak również w okresie II Rzeczypospolitej. Około 60–70 procent ludności przedwojennej Polski, które utrzymywało się z działalności rolniczej, stanowiło najciekawszą grupę dla naukowców tamtego czasu. Choć należy odnotować, że pojawiały się również inne obszary badawcze, takie jak kwestia mniejszości narodowych czy szerokie zainteresowania słowianoznawcze.

W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości mieliśmy więc do czynienia z dyscypliną posiadającą jasno określone pole badawcze, na którym prace prowadzili profesjonalni uczeni i szereg wspierających ich amatorów. Badacze dysponowali uporządkowaną wiedzą o źródłach i opartą na kontaktach z nauką światową bazą teoretyczną (ewolucjonizm i szkoła kulturowo-historyczna). Funkcjonowały specjalistyczne stowarzyszenia i placówki, powstały mechanizmy krytyki i narzędzia informacji naukowej.

Młode państwo polskie stawiało przed etnografią szereg doniosłych zadań o charakterze społecznym i politycznym. Najważniejsze z nich obejmowało działania związane ze scalaniem rozdzielonych zaborami ziem i integracją społeczeństwa. Kompetencje etnografów okazały się nad wyraz pożyteczne przy tworzeniu wspólnoty z obywateli, pochodzących nie tylko z poszczególnych regionów, ale również z różnych grup społecznych, ze szczególnym naciskiem na upodmiotowienie warstwy chłopskiej, a także uporządkowanie stosunków w państwie, które było domem licznych mniejszości narodowych i etnicznych.

Już w 1918 r. Jan Czekanowski, antropolog i statystyk, badacz Afryki, wykładowca i późniejszy rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, konsultant naukowy przy ustalaniu granic odrodzonej Polski, w artykule „W sprawie potrzeb nauk antropologicznych w Polsce” postulował wprowadzenie etnografii i etnologii do programu szkół średnich, gdyż miały one według niego ogromne znaczenie dla rozumienia skomplikowanych kwestii społecznych, zwłaszcza wyzbycia się uprzedzeń wobec warstwy chłopskiej.

Łączność etnografii z krajoznawstwem

Badania etnograficzne, dostarczające wiedzy na temat historii i kultury konkretnych obszarów kraju, łączyły się również z prężnym w okresie II Rzeczypospolitej ruchem regionalnym, który miał na celu stymulowanie rozwoju gospodarczego i kulturalnego poszczególnych prowincji. Na efekty zaznajamiania młodych ludzi z zagadnieniami etnograficznymi wskazuje także Aleksander Posern-Zieliński:

Obustronna łączność etnografii z krajoznawstwem była zjawiskiem ze wszech miar korzystnym, gdyż umożliwiała rozwinięcie akcji popularyzatorskiej wśród młodzieży na niespotykaną dotąd skalę. Młode pokolenie poczęło odtąd coraz bardziej sobie uświadamiać rzeczywistą wartość zabytków kultury ludowej, nauka zaś zyskiwała niejednokrotnie aktywnych sprzymierzeńców, gotowych poświęcić swój wolny czas na etnograficzną penetrację własnego regionu. Ta forma działalności kół krajoznawczych, poza walorami wychowawczymi i poznawczymi, przynosiła w efekcie cenne materiały źródłowe, których część była wykorzystywana w publikacjach naukowych.
(A. Posern-Zieliński, Etnografia jako samodzielna dyscyplina naukowa, [w:] Historia etnografii polskiej, red. M. Terlecka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1973, s. 93).

Etnografia na uniwersytetach II RP

W okresie II RP etnografia, jak wiele innych dziedzin nauki, mogła wreszcie liczyć na mecenat państwa. Następowała reorganizacja istniejących oraz budowanie nowych instytucji naukowych. Swoje prace kontynuowały organizacje powstałe w okresie zaborów, m.in. wspomniana wcześniej Komisja Antropologiczna Polskiej Akademii Umiejętności. Działająca w jej ramach Sekcja Etnograficzna została w 1926 r. przekształcona w samodzielną Komisję Etnograficzną PAU, która nawiązując do wcześniejszej działalności wydawniczej od 1927 r. publikowała „Prace Komisji Etnograficznej PAU”. Placówka wydawała też wiele monografii naukowych.

Nadal działała również powołana w 1910 r. na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie pierwsza na ziemiach polskich Katedra Etnologii, kierowana początkowo przez Stanisława Ciszewskiego, a od 1913 r. przejęta przez Jana Czekanowskiego i przemianowana na Katedrę Antropologii i Etnologii. Już w 1919 r. dołączyła do niej Katedra Etnologii i Folkloru oraz Instytut Etnologiczny na Uniwersytecie w Poznaniu, pod kierunkiem Jana Stanisława Bystronia, a następnie zasłużonego iberysty Eugeniusza Frankowskiego.

Lata 20. XX w. to czas powoływania kolejnych ośrodków naukowych, na których prowadzone były wykłady i zajęcia z zakresu etnologii i etnografii. W 1924 r. nowo utworzoną Katedrę Etnografii Polski we Lwowie objął specjalista od kultury ludowej Słowian Adam Fischer. W 1925 r. powstała Katedra Etnologii i Etnografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, którą przejął przybyły z Poznania Jan Stanisław Bystroń, a rok później Katedra Etnologii i Etnografii Słowian Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierowana przez kolejnego wybitnego badacza słowiańszczyzny – Kazimierza Moszyńskiego. W 1927 r. utworzona została Katedra Etnologii i Etnografii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, której kierownictwo powierzono Cezarii Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz, pierwszej w Polsce badaczce wykorzystującej perspektywę fenomenologiczną w badaniach nad kulturą ludową, autorce opracowań m.in. na temat kultu świętych.

W międzywojennej Warszawie przez lata głównym ośrodkiem naukowo-badawczym z zakresu studiów etnograficznych był Instytut Nauk Antropologicznych Towarzystw Naukowego Warszawskiego, powstały w 1920 r. z przekształcenia działającej od 1905 r. przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa Pracowni Antropologicznej. Wchodzącym w jego skład Zakładem Etnologicznym kierował świetny dydaktyk i zdolny teoretyk Stanisław Poniatowski. On też w latach 1916–1934 prowadził wykłady z etnografii na Wolnej Wszechnicy Polskiej, a następnie objął utworzoną na Uniwersytecie Warszawskim dopiero w 1935 r. Katedrę Etnologii i Etnografii Ogólnej. Założoną równolegle Katedrą Etnografii Polskiej kierowała natomiast przybyła z Wilna Cezaria Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa.

Studia magisterskie zakresu etnografii i etnologii trwały cztery lata. Ich program ustalony został w 1924 r. Do przedmiotów obowiązkowych należały: kultura ludowa Polski, krajów słowiańskich i innych narodów europejskich, etnografia powszechna, podstawowe kierunki badawcze, metodyka badań terenowych. Wśród przedmiotów dodatkowych znalazły się natomiast: antropologia, socjologia, historia, historia sztuki, filozofia, geografia, archeologia. Student zobowiązany był do zaliczenia jedynie dziesięciu godzin zajęć tygodniowo, przy czym posiadał dużą swobodę w wyborze wykładów uzupełniających, co gwarantowało indywidualny tok nauki i dawało przestrzeń na rozwój własnych zainteresowań badawczych. Etnografia wybierana była najczęściej jako drugi przedmiot główny przez studentów innych kierunków, przede wszystkim geografii, historii, antropologii, historii sztuki, prawa, językoznawstwa czy archeologii.

Badania ludoznawcze

Poza systemem szkolnictwa wyższego również działał szereg instytucji związanych z tematyką etnograficzną, m.in. Towarzystwo Ludoznawcze, utworzone we Lwowie w 1895 r., wydawca ukazującego się do dziś pisma „Lud”. W roku 1921 r. powstało natomiast zrzeszające profesjonalnych badaczy Polskie Towarzystwo Etnologiczne, które próbowało – w nawiązaniu do wzorców amerykańskich – utworzyć Centralne Biuro Etnologiczne, wyspecjalizowaną organizację informacyjno-dokumentacyjną, niestety bez większego powodzenia.

Prace badawcze w dwudziestoleciu międzywojennym prowadzone były według systematyki zaproponowanej przez Kazimierza Moszyńskiego, która dzieliła kulturę ludu wiejskiego na materialną (np. narzędzia, ubiór, budownictwo), społeczną (m.in. obrzędy, zwyczaje rodzinne i doroczne, gry oraz zabawy ludowe) oraz duchową (pieśni, utwory poetyckie, baśnie, podania, legendy). Badania terenowe coraz częściej przybierały formę planowanych akcji, prowadzonych przez zorganizowane zespoły badawcze. Przykładem mogą być rozpoczęte w 1922 r. badania nad kulturą materialną w stu wybranych polskich wioskach, odbywające się pod kierownictwem Moszyńskiego, we współpracy z innymi naukowcami i studentami. Jednocześnie pojawiły się studia syntetyzujące i podsumowujące dotychczasowy dorobek polskich etnografów, a także nowe problemy badawcze, m.in. sztuka ludowa, muzyka ludowa czy architektura drewniana. Równolegle rozwijała się również debata teoretyczna.

Podręczniki etnologii w okresie międzywojennym

Okres międzywojenny to też czas, kiedy pojawiły się pierwsze polskie podręczniki etnologii. W 1926 roku wyszły „Wstęp do ludoznawstwa polskiego” Jana Stanisława Bystronia, stanowiący przegląd najważniejszych zagadnień badawczych oraz literatury przedmiotu, i „Lud polski. Podręcznik etnografii Polski” autorstwa Adama Fischera, zawierający szczegółową prezentację polskiej kultury chłopskiej. Na analogicznej zasadzie skonstruowana została też wydana w 1932 r. przez Stanisława Poniatowskiego „Etnografia Polski”.

Jedną z najważniejszych publikacji dwudziestolecia międzywojennego było – niestety niedokończone – monumentalne dzieło Kazimierza Moszyńskiego „Kultura ludowa Słowian”. W 1929 r. wyszedł pierwszy tom, dotyczący kultury materialnej. Kolejny, poświęcony kulturze duchowej, ukazał się w dwóch częściach w latach 1934 i 1939. Brakuje niestety domykającej całość publikacji na temat kultury społecznej.

Wiele placówek i instytucji badawczych publikowało własne periodyki i serie wydawnicze. Na uwagę zasługuje ukazujący się od 1929 r. wielojęzyczny „Lud Słowiański” – pierwsze polskie czasopismo z zakresu nauk antropologicznych o charakterze międzynarodowym. W Wilnie w 1937 r. zaczęło ukazywać się również pismo studenckie „Ethnographica”. Swoje opracowania etnografowie publikowali również na łamach pism o charakterze krajoznawczym, np. „Orlego Lotu”.

Muzea II Rzeczypospolitej 

W czasach II Rzeczypospolitej nastąpił także rozwój muzealnictwa etnograficznego. W 1921 r. opiekę nad zbiorami etnograficznymi, gromadzonymi w Warszawie od 1888 r. początkowo przy Ogrodzie Zoologicznym, a następnie przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, objął Eugeniusz Frankowski. Zasługą tego etnografa i zdolnego organizatora było ponad trzykrotne zwiększenie kolekcji i stworzenie w stolicy nowoczesnej placówki muzealnej.

Pomimo trudności lokalowych i finansowych znacznie rozbudowane zostały również zbiory Muzeum Etnograficznego w Krakowie, utworzonego w 1911 r. Było to możliwe dzięki zaangażowaniu ludoznawcy i kolekcjonera sztuki ludowej Seweryna Udzieli, a także akcjom społecznym i licznym darom. Również kolekcja etnograficzna udostępniona w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu w 1911 r. rozrosła się i wzbogaciła, m.in. o egzotyczne eksponaty.

W 1925 r. powstało – szczególnie dla celów badawczych i dydaktycznych – Muzeum Etnograficzne Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, zaś w 1931 r. Muzeum Etnograficzne w Łodzi. Z kolei w 1927 r. wysiłkiem Adama Chętnika otwarte zostało Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie, pierwszy na taką skalę skansen w Polsce. Niestety wiele z tych niekiedy bezcennych kolekcji nie przetrwało II wojny światowej. W 1939 r. spłonęło Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Szacuje się, że w wyniku działań wojennych stan zbiorów muzeów etnograficznych w Polsce zmniejszył się o ponad 50 procent.

Polscy etnografowie

Choć polscy etnografowie skupieni byli w znacznym stopniu na badaniach rodzimej kultury ludowej, to wnieśli oni również swój wkład w rozwój światowej nauki. W okresie II Rzeczypospolitej położyli największe zasługi w dziedzinie badań nad słowiańszczyzną. W 1927 r. Polska była organizatorem II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów. Odbywał się on w formie podróży naukowej, na którego trasie znalazły się m.in. Katowice, Poznań, Gdynia, Warszawa, Wilno, Lwów, Kraków.

Koniecznie należy odnotować wkład Polaków w badania Syberii, które prowadzili m.in. Wacław Sieroszewski, Bronisław Piłsudski jeszcze jako zesłańcy czy Maria Antonina Czaplicka, pierwsza kobieta wykładająca antropologię na Oksfordzie. Za pracę na temat Samojedów i Tunguzów otrzymała ona w 1920 r. nagrodę Royal Geographical Society.

Jednak na historię światowej etnologii w okresie międzywojennym najbardziej spośród Polaków wpłynął Bronisław Malinowski, przyjaciel Stanisława Ignacego Witkiewicza, absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którym w 1908 r. obronił doktorat. Jego legendarne już badania na Wyspach Trobrianda, trwające z przerwami niemal dwa lata od czerwca 1915 do września 1918, wyznaczyły zupełnie nowe standardy obserwacji etnograficznej. Malinowski rozbił swój namiot w tubylczej wiosce, nauczył się lokalnego języka i rozpoczął intensywne wielomiesięczne obserwacje.

To była prawdziwa rewolucja. Po powrocie z Oceanii badacz przez lata opracowywał zebrane wówczas materiały. Sformułował też założenia funkcjonalizmu jak kierunku teorii antropologii. Prace publikował w języku angielskim. Zupełnie nowe spojrzenie, którego osią uczynił pojęcia funkcji i instytucji, szybko zyskało uznanie wśród brytyjskich naukowców. Wykładał w London School of Economics, a następnie na Uniwersytecie Yale. Już na początku lat 20. zaproponowano mu objęcie Katedry Etnologii i Etnografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, lecz odmówił. Utrzymywał stałe kontakty z polskimi uczonymi i należał do Komisji Etnograficznej PAU, często reprezentując ją na zjazdach czy konferencjach międzynarodowych.

Kultura a sztuka

Zainteresowania kulturą ludową miało w dwudziestoleciu międzywojennym nie tylko charakter naukowy, ale również ogromne znaczenie dla świata sztuki. Z folkloru czerpali artyści plastycy tacy jak Zofia Stryjeńska, Władysław Skoczylas, Tytus Czyżewski. Nawiązywali do niego twórcy polskiego designu, skupieni wokół Warsztatów Krakowskich oraz Spółdzielni Artystów „Ład”.

Projekty inspirowane folklorem przyniosły sukces na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 r., gdzie prace Polaków zostały obsypane nagrodami. Motywy etniczne w swoich kompozycjach wykorzystywali m.in. Karol Szymanowski czy Feliks Nowowiejski, a poeta Stanisław Młodożeniec nazywany był wręcz „chłopskim futurystą”. W strojach ludowych pojawiano się zarówno na uroczystościach religijnych, jak i państwowych. Polacy odkrywali piękno regionalnej tradycji, a etnografia miała im w tym dalej pomagać.

Autor: Sylwia Uryga

Bibliografia:

• Armon Witold, Początki etnologii uniwersyteckiej w Polsce [w:] Przeszłość etnologii polskiej w jej teraźniejszości, red. Zbigniew Jasie­wicz, Teresa Karwicka, Prace Komitetu Nauk Etnologicznych PAN nr 10 DALET, Poznań 2001, s. 17-30.
• Historia etnografii polskiej, red. Małgorzata Terlecka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1973.
• Jasiewicz Zbigniew, Skąd, z czym i w jaki sposób etnografia/etnologia/antropologia pojawiła się przed 100 laty w odrodzonym państwie polskim?, „Lud” t. 102 (2018), s. 41-83.
• Kubica-Klyszcz Grażyna, Bronisław Malinowski – szkic biograficzny, „Lud” t. 66 (1982), s. 61-99.
• Kutrzebianka Anna, Rozwój etnografii i etnologii w Polsce, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1948.