Archeologia warszawska w dwudziestoleciu międzywojennym

Odzyskanie przez Polskę własnej państwowości postawiło przed obywatelami szereg nowych możliwości oraz wyzwań, z którymi mierzyć musiała się również nauka. Miejsce szczególne w szeregu dyscyplin zajęły nauki historyczne, w tym archeologia, która od utraty suwerenności Rzeczypospolitej, pozwalała na poszukiwania korzeni Polaków wśród ludów dawnych. Znaleziska i odkrycia krzepiły serca na równi z literaturą Mickiewicza czy Sienkiewicza. Archeologia warszawska była wrażliwa na zachodzące zmiany, przez położenie w centrum wydarzeń kraju. Zapraszamy do lektury artykułu o losach archeologii w okresie formowania się jej profesjonalnych struktur instytucjonalnych.

Tradycje badań archeologicznych

Zainteresowanie archeologią pod koniec zaborów przeżywało na ziemiach polskich okres stagnacji. Tradycję badań nad przeszłością starali się kultywować Włodzimierz Demetrykiewicz (1859-1937) prowadząc wykłady z archeologii przedhistorycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a także Karol Hadaczek (1873-1914) prowadzący katedrę archeologii klasycznej w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Pewne ogólne ożywienie archeologiczne przyniósł koniec XIX wieku, kiedy działalność rozpoczął przedsiębiorca warszawski, Erazm Majewski (1858-1922).

Przemiany polityczne w Imperium Rosyjskim stały się początkiem naukowej odwilży instytucjonalnej. W efekcie stolica doczekała się nowych struktur archeologicznych, w tym: Pracowni Antropologicznej (1095) kierowanej przez Kazimierza Stołyhwo (1880-1966), działu wykopalisk przedhistorycznych w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (1906), sekcji w Towarzystwie Naukowym Warszawskim (1907) i jednego z pierwszych stricte archeologicznych muzeów (1908). Prywatne Muzeum Przedhistoryczne im. Erazma Majewskiego zlokalizowano w budynku Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przetrwa do II wojny światowej. 

Odzyskanie przez Polskę własnej państwowości postawiło przed archeologią szereg problemów, wśród których najpoważniejszym było odnalezienie jej miejsca w tworzących się strukturach naukowych kraju. Sprawę wykształconych kadr miały rozwiązać stare i nowe katedry uniwersyteckie. Na Uniwersytecie Jagiellońskim katedrą archeologii klasycznej kierował Piotr Bieńkowski (1865-1925), zaś Katedrę Prehistorii objął mianowany w 1919 roku profesorem nadzwyczajnym Włodzimierz Demetrykiewicz. We Lwowie osierocona katedra Karola Hadaczka została podzielona, Katedrę Archeologii Klasycznej objął Edmund Bulanda (1882-1951), zaś Zakład Prehistorii Leon Kozłowski (1892-1944), uczeń Majewskiego. Szybką inicjatywę podjął nowopowstały Uniwersytet w Poznaniu, którego współorganizatorem został jeden z najsławniejszych w późniejszym czasie archeologów w Polsce, Józef Kostrzewski (1885-1969). Następna w kolejności była Warszawa.

Katedra archeologii przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego

Choć już od 1915 roku trwały starania o utworzenie katedry archeologii w Warszawie, to ziściły się one dopiero w 1919 roku. Powodem tego „opóźnienia” był szereg formalnych problemów, wśród których największym był brak formalnego wykształcenia kandydata na stanowisko kierownika, Erazma Majewskiego. Choć nie ukończył on żadnych studiów archeologicznych (a nawet humanistycznych!), to za sprawą swojej długoletniej działalności w zakresie badań nad przeszłością został jednogłośnie mianowany profesorem zwyczajnym archeologii przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego. Nominacja została przyjęta 7 października 1919 roku, a kilka dni później podpisał ją sam Naczelnik Państwa.

Pogarszające się zdrowie świeżo upieczonego profesora Majewskiego, ostatniego przedstawiciela ery pozytywistycznej, nie pozwoliło mu ani na pełne oddanie się nowym obowiązkom kierowniczym i na prowadzenie zajęć ze studentami. Musiał odstąpić nieco swoich przywilejów i obowiązków młodszemu pokoleniu. Naturalnym następcą Profesora wydawał się być Leon Kozłowski, ulubiony uczeń, ambitny i zdolny archeolog ze świetnym zapleczem naukowym zbudowanym na licznych podróżach oraz studiach, jednak po tym jak się poróżnili, na pierwsze miejsce wysunął się młody badacz Włodzimierz Antoniewicz (1893-1973). Urokiem osobistym i rzetelnością wkradł się w łaski kierownika katedry warszawskiej i przejął część jego obowiązków, chodź i między nimi szybko doszło do różnić poglądów na temat prowadzenia katedry. Mimo to młody docent przejął kierownicze stery w końcu 1922 roku, gdy Majewski zmarł mając zaledwie 64 lata.

Nowy badacz, uznawany za kontrowersyjnego lecz naukowo skuteczny, nadaje nowe tory katedrze zwanej powszechnie Zakładem Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego. Siedzibą Zakładu stało się trzyizbowe pomieszczenie w Pałacu Staszica, które szybko wypełniły rozrastające się zbiory biblioteczne pełne niemieckich i polskich syntez i licznych czasopism środkowoeuropejskich. W 1939 roku biblioteka liczyła ok. 10 000 woluminów! Profesor Antoniewicz stopniowo zbierał również pomoce dydaktyczne w tym: przezrocza, rzutnik, mapy ścienne, gazetki poświęcone kulturom pradziejowym, a także maszynę do pisania firmy Remington, która wtedy stanowiła egzotyczne wyposażenie uniwersyteckie.

Praca wśród źródeł archeologicznych

Również kolekcja archeologiczna uległa powiększeniu. Zapleczem naukowym Zakładu były dawny Gabinet Archeologiczny i Numizmatyczny Carskiego Uniwersytetu Warszawskiego (założony w 1875 roku), a także zbiory powołanego w 1920 roku Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych (choć one, z powodu konfliktów wewnętrznych między członkami, po 1923 roku zostały zablokowane). Niedługo później głównym źródłem badań stały się zbiory Muzeum Przedhistorycznego im. Erazma Majewskiego, po jego ponownym otwarciu w 1932 roku. Wydarzenie zorganizowane staraniem Włodzimierza Antoniewicza oraz wdowy po Erazmie Majewskim, Lucyny, odbyło się przy udziale Prezydenta RP, Ignacego Mościckiego.

Początkowo w katedrze nie były prowadzone badania wykopaliskowe, ale studia materiałoznawcze i literaturoznawcze wsparte o liczne kwerendy terenowe. Brali w nich udział młodzi adepci archeologii – w pierwszych latach działalności zakładu głównie studentki. Efektem działalności naukowej Zakładu Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego była pierwsza w dziejach synteza archeologiczna autorstwa Antoniewicza zatytułowana „Archeologia Polski” (1928). Choć krytykowana przez współczesnych za liczne uproszczenia, stanowiła pierwszą próbę uporządkowania pradziejowego kraju i reprezentowała główne tendencje naukowe swojego okresu. Postępujący rozwój nauki oraz powiększająca się baza źródeł sprawiły, że później kilku czołowych ówcześnie badaczy podjęło starania o wydanie kilkutomowego ujęcia pradziejów, ale przerwał je wybuch II wojny światowej.

Praca dydaktyczna w Zakładzie Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego stanowiła kamień milowy w kształceniu kadry naukowej kraju. Wycieczki krajoznawcze po Wołyniu i Podolu, do Czechosłowacji czy Bośni, miały charakter archeologiczny i etnograficzny. Wśród studentów znaleźli się przyszli profesorowie archeologii, w tym Zofia Podkowińska (1894-1975) czy Janina Rosen-Przeworska (1904-1991), a także ci niezwiązani później z tą dyscypliną jak m. in. autor „Kamieni na szaniec”, profesor pedagogiki, Aleksander Kamiński (1903-1978).

Kadry, towarzystwa, czasopisma

Z wyjątkiem kształcenia kadr odpowiedzialnych za rys pradziejów, badacze przeszłości podkreślali konieczność wzmożenia opieki nad źródłami archeologicznymi. Zarówno Włodzimierz Demetrykiewicz, jak i Włodzimierz Antoniewicz w latach 20. XX wieku postulowali o przejęcie pieczy nad prehistorią w Polsce przez państwo. W tym duchu wypowiadała się również założona w Krakowie Polska Akademia Umiejętności. Narodziła się idea stworzenia instytucji generalnej, ogólnokrajowej, co finalnie nie doszło do skutku.

W 1920 roku do życia powołane zostało Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, na którego czele stanął Erazm Majewski. Wydzielono osiem okręgów, z których każdy miał konserwatora. Dla okręgu warszawskiego byli to Roman Jakimowicz (1889-1951) i Stefan Krukowski (1890-1982). Organem grona stały się „Wiadomości Archeologiczne”, nawiązujące do pierwszego na ziemiach polskich czasopisma założonego w 1873 roku przez hrabiego Jana Zawiszę (1822-1886).

Kres działalności Grona nadszedł gdy wydano Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o opiece nad zabytkami z dn. 23 marca 1928r., które dotyczyło zabezpieczenia ówczesnych archeologicznych zbiorów muzealnych. Powstała wówczas inicjatywa stworzenia Centralnego Państwowego Muzeum Przedhistorycznego z siedzibą w Warszawie, do którego miały trafić zbiory Erazma Majewskiego, a także pozyskiwane przez Państwowe Grono Konserwatorów zabytki. Profesor Majewski zdecydował jednak przekazać zbiory Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu, a Centralne Państwowe Muzeum Przedhistoryczne stało się w 1928 roku Państwowym Muzeum Archeologicznym z Romanem Jakimowiczem jako dyrektorem – było to bezpośrednią konsekwencją rozłamu w Państwowym Gronie Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych.

Także rola towarzystw naukowych zaczęła rosnąć. Na czoło wysunęły się Polska Akademia Umiejętności oraz Towarzystwo Naukowe Warszawskie przy którym istniał Instytut Nauk Antropologicznych z Pracownią Antropologiczną Kazimierza Stołyhwo. Wkrótce z inicjatywy Józefa Kostrzewskiego powstała nowa instytucja, Polskie Towarzystwo Przedhistoryczne z „Przeglądem Archeologicznym” jako głównym organem wydawniczym. Zajmowało się przede wszystkim promocją badań, i szybko wyszło z lokalnego poznańskiego podwórka doczekawszy się filii w całym kraju, w tym w 1922 roku w Warszawie. Ważnym momentem stało się także założenie czasopisma popularnonaukowego „Z otchłani wieków”, które ukazywało się od 1926 roku. Towarzystwo zyskało popularność i organizowało cykliczne zjazdy o tematyce prehistorycznej. Mimo rozwijających się instytucji problemem nadrzędnym archeologii był brak finansowania.

Wykopaliska i ekspedycje

Archeologia doby międzywojennej to prawdziwy rozwój dziedziny, zwłaszcza pod względem kadrowym. Jej rozwój przypada na lata 1933-1934, na okres wielkich poszukiwań i ekspedycji. Początek stanowiły powołane przez Józefa Żurowskiego w 1928-1930 badania na stanowisku wielokulturowym (głównie neolitycznym) w Złotej koło Sandomierza. Prawdziwym wydarzeniem stało się odkrycie osady biskupińskiej, czyli wykopaliska Józefa Kostrzewskiego stanowiska wielookresowego na Jeziorze Żnińskim. Kolejną inicjatywą były badania podjęte w 1934 roku przez Polską Akademię Nauk kopca Krakusa na Wawelu, które nie przyniosły jednak spodziewanego efektu, czyli grobu centralnego. Badania prowadził również Konrad Jażdżewski (1908-1985) z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego na neolitycznym stanowisku w Brześciu Kujawskim.

Zainteresowaniem cieszyły się również badania średniowiecza, których najważniejszym odkryciem były konstrukcje drewniane datowane od VIII do XV wieku w Gnieźnie. Również archeologia klasyczna nabrała rozpędu, dzięki inicjatywom Kazimierza Michałowskiego i Kazimierza Majewskiego (1903-1981), który to prowadził poszukiwania powiązań między światem środkowoeuropejskim i śródziemnomorskim.

Postacią o ogromnym znaczeniu był również Stanisław Jan Gąsiorowski (1897-1962), który starał się stworzyć podwaliny pod ogólnopolską teorię archeologii, która miała osiągnąć wspólną perspektywę na spójne metodologicznie dociekanie prawdy archeologicznej – podobna myśl w archeologii polskiej pojawi się ponownie dopiero w latach 60. XX wieku w wyniku napływu anglosaskiego prądu Nowej Archeologii! Aspektem dyskusji była również pozycja archeologii w obrębie nauk przyrodniczych i humanistycznych, która od XIX wieku nie została rozstrzygnięta, mimo, że znakomita większość prehistoryków uległa pozytywistycznemu biologizowaniu przeszłości oraz ujmowaniu jej w ramy nauk antropologicznych. Sytuacja ta wyklarować się miała dopiero pod wpływem idei marksistowskich, które widziały w niej przede wszystkim jedną z płaszczyzn historycznych.

Rozwój archeologii w Polsce

Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas prawdziwego rozwoju i stabilizacji archeologii przedhistorycznej w Polsce. Jednak nie tylko jej, bowiem lata 30. to przede wszystkim początki sukcesów archeologii klasycznej, która zaczęła święcić prawdziwe triumfy na arenie międzynarodowej. Badacze obydwu specjalności wydali razem tysiące publikacji, prowadzili dziesiątki badań, byli autorami syntez naukowych i dokonali istotnych z punktu widzenia dzisiejszej nauki odkryć. Archeologia warszawska była nie tylko prekursorem w zakresie dydaktyki, stosując zapoczątkowane przez kierownika katedry przedhistorycznej podejście interdyscyplinarne, czerpiące wzajemne korzyści z archeologii, antropologii oraz etnografii, ale również naukowej – wystarczy wymienić pierwszą syntezę autorstwa Włodzimierza Antoniewicz czy świetnie publikowane badania międzynarodowe Kazimierza Michałowskiego. Wszystko to brutalnie przerwał wybuch II wojny światowej, której skutki dla polskiej archeologii okazały się być katastrofalne.

Autor: Aleksandra Klecha, Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego

 

Artykuł jest częścią cyklu, który powstał we współpracy z Stowarzyszeniem Muzeów Uczelnianych.

 

Bibliografia:

• Abramowicz, A., 1983. Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, cz. 1 i 2, Warszawa.
• Abramowicz, A., 1991. Historia archeologii polskiej, XIX i XX wieku, Warszawa.
• Kozłowski, S., K., 2000. Włodzimierz Antoniewicz, profesor z Warszawy. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Warszawa.
• Kozłowski, S., K., Kolendo, J., 1993. (red.) Dzieje archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa
• Kozłowski, S., K., 2010. (Red. z O. Sytnyk), Profesor Leon Kozłowski, Lwów-Warszawa.
• Kozłowski, S., K., 2012. Tak wiele, tak nieliczni. Młoda archeologia polska 1905-1928, Warszawa-Łódź.
• Kozłowski, S., K., 2015. Kwiat Królestwa. Archeologów polskich pokolenie trzecie, Warszawa – Łódź.
• Kozłowski, S., K., 2016. Alma Matris Varsoviensis, Warszawa.
• Krajewska, M., 2010. Sylwetka Erazma Majewskiego (1858–1922), „Mazowsze. Studia Regionalne”, 5, Warszawa, 219–228. 
• Krajewska, M., 2013. Archeologiczne Muzeum Erazma Majewskiego w Warszawie, „Światowit”, IX (L), Fasc. B, 19–49.