Ślady Bitwy Warszawskiej w stolicy - przewodnik po najważniejszych miejscach

Czy długi weekend sierpniowy zwabił Was do stolicy? A może mieszkacie w okolicy i macie ochotę na dłuższy spacer? „Niepodległa” ma propozycję specjalnie dla Was! Wyruszcie na letni spacer śladami Bitwy Warszawskiej 1920! Za przewodnictwem Adriana Sobieszczańskiego odnajdźcie budynki w których przygotowywano strategie, werbowano żołnierzy i łamano szyfry. Historia sprzed stu lat jest na wyciągnięcie ręki – zapraszamy do jej odkrywania!

BITWA WARSZAWSKA 1920

Stoczona w dniach 13-25 sierpnia na rozległym obszarze bitwa, która do historii przeszła jako Bitwa Warszawska, określona przez Edgara Vincenta D’Abernon’a osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata, jest jednym z tych wydarzeń w najnowszej historii Polski, które leżą u podstaw budowania naszej świadomości historycznej i narodowej tożsamości. Warszawa, chociaż nie zapisano tego w konstytucji, będąca stolica odradzającego się państwa i stanowiąca centrum życia politycznego, społecznego i kulturalnego, stała się niemal epicentrum wydarzeń jakie rozegrały się latem 1920.

W pierwszych dniach lipca bolszewicka nawała przełamała obronę polską nad rzekami Autą i Berezyną a Wojsko Polskie rozpoczęło odwrót. Postępy, prącej na zachód Armii Czerwonej, a zwłaszcza przekroczenie przez nią linii Bugu i Narwi, uświadomiły polskiemu społeczeństwu, że sytuacja jest krytyczna. Wydarzenia na froncie doprowadziły do moralnej konsolidacji narodu w obliczu klęski.

GMACH GŁÓWNY POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ – SZTAB ARMII OCHOTNICZEJ I SZPITAL WOJSKOWY

Jednym z miejsc związanych z Bitwą Warszawską jest Gmach Główny Politechniki Warszawskiej, który podobnie jak inne zabudowania uczelni, został zajęty przez wojsko. Gmach Główny powstał dla Instytutu Politechnicznego im. Mikołaja II, który dopiero po wyjściu Rosjan z Królestwa Polskiego został przekształcony w Politechnikę Warszawską. Budynek utrzymany w nurcie neorenesansu został zaprojektowany w roku 1898 przez Stefana Szyllera. Budowa, którą rozpoczęło wmurowanie kamienia węgielnego 8 września 1899, zakończyła się otwarciem gmachu w grudniu 1902 roku.

W gmachu  mieścił się sztab armii ochotniczej gen. J. Hallera, a na górnych piętrach umieszczono szpital wojskowy. O ile jeszcze w maju 1920 r. do wojska zgłosiło się zaledwie 40% poborowych, a zjawisko unikania służby było powszechne, to już latem wypadki takie zdarzały się niezwykle rzadko, a szeregi armii zasilały tysiące ochotników. Podstawą werbunku stała się uchwała Rady Obrony Państwa z 1 lipca 1920 r. Dwa dni później organ ten wydał specjalną odezwę do społeczeństwa, w której wzywano: „Jak jednolity, niewzruszony mur stanąć musimy do oporu. O pierś całego Narodu rozbić się ma nawała bolszewizmu”.

Apel Rady Obrony Państwa wywołał powszechny entuzjazm, szczególnie wśród młodzieży i studentów uczelni, którzy zaczęli masowo zgłaszać się do armii. Na front zgłaszali się harcerze, a nawet całe klasy gimnazjalne. Najmłodsi niejednokrotnie zatajali swój wiek, gdyż dolną granicę ustalono na 17 lat. Zaraz po zakończeniu roku akademickiego, w czerwcu 1920 roku, studenci Politechniki Warszawskiej wstępowali w szeregi armii, by jak określił to rektor Politechniki Warszawskiej, Ignacy Radziszewski, „Ponieść życie na stracenie w Ofierze Wielkiej Ojczyźnie. Cześć ich pamięci!”.

W czasie walk poległo około 80 studentów Politechniki Warszawskiej. 25 listopada 1923 roku w auli Gmachu Głównego odsłonięto poświęconą im tablicę.

UNIWERSYTET WARSZAWSKI – STUDENCI-OCHOTNICY

Na terenie zlokalizowanego przy Krakowskim Przedmieściu Uniwersytetu Warszawskiego już 6 lipca 1920 roku odbył się wiec studencki, na którym słuchacze uczelni oddali się do dyspozycji władz wojskowych, zgłaszając się do służby w Armii Ochotniczej, a profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego podjęli rezolucję w której oświadczono:

„W poczuciu, że na odezwę Naczelnego Wodza Wojska i Narodu odpowiedzieć powinni wszyscy – w przekonaniu, że ani wiek, ani stan, ani rodzaj zajęcia dla nikogo nie powinny stanowić wymówki – grona nauczycielskie najwyższych uczelni warszawskich powzięły [… ] następującą jednomyślną uchwałę – wszyscy bez wyjątku oddajemy się do rozporządzenia władz wojskowych.”

Do wojska zgłaszali się zarówno urlopowani z armii, jak i studenci niepodlegający poborowi oraz pracownicy Uniwersytetu. Ponad dwudziestu profesorów służyło jako specjaliści w dziedzinie medycyny czy łączności. Pobór miała ułatwić powołana Liga Akademicka Obrony Państwa, wysyłająca oddziały wojskowe do obozów ćwiczeń w Rembertowie. W lipcu na terenie zabudowań Uniwersytetu podjęto przygotowania do ewakuacji zbiorów uczelni i zabezpieczenia budynków przed działaniami wojennymi. O wysiłku i poświeceniu studentów przypomina ustawiona na tyłach Pałacu Kazimierzowskiego lekka haubica polowa kal. 122 mm, pamiętającą wojnę z roku 1920. Stojące wcześniej w Rembertowie działo 15 sierpnia 1990 r.  ustawiono na tym samym miejscu gdzie do ostatniej wojny stała zdobyta przez studentów na wrogu haubica z pamiątkowym napisem.

„DZIAŁO-SYMBOL WALK MŁODZIEŻY AKADEMICKIEJ
O NIEPODLEGŁOŚĆ W LATACH 1918-1920,
PRZYWRÓCONE SPOŁECZNOŚCI AKADEMICKIEJ
15.VIII.1990r.
JEST ONO NAWIĄZANIEM DO TRADYCJI MIĘDZYWOJNIA,
KIEDY TO NA MIEJSCU STANOWISKA OGNIOWEGO ARTYLERII
PODCZAS „CUDU NAD WISŁĄ”
USTAWIONO 10.1.1921 r. PODOBNE DZIAŁO
ZDOBYTE NA WROGU PRZEZ STUDENTÓWŻOŁNIERZY”.

GIMNAZJUM WŁADYSŁAWA IV – PUNKT WERBUNKOWY

Już od czerwca 1920 roku ochotnicy mogli zgłaszać się do punktu werbunkowego, ulokowanego w gmachu dawnego męskiego Gimnazjum przy ulicy Jagiellońskiej 38 na warszawskiej Pradze. Szkoła swoimi początkami sięga roku 1885, a wśród jej uczniów, mimo rosyjskiego charakteru, przeważali Polacy. Gmach szkolny, którego projektantem był Władysław Kozłowski, powstał dzięki datkom społecznym, miedzy innymi farmaceuty i twórcy praskiego bazaru – Juliana Różyckiego. Oddany do użytku w roku 1907 budynek był jednym z pierwszych tak nowoczesnych i dostosowanych do ówczesnych wymogów gmachów szkolnym w Królestwie Polskim. Od 13 września 1915 placówka funkcjonowała jako Polskie Gimnazjum Filologiczne im. Władysława IV.

To właśnie tam sformowany został 1 batalion 236 Ochotniczego Pułku Piechoty. Na czele tego batalionu stał por. Stanisław Matarewicz, który wraz z batalionem, w nocy z 13 na 14 sierpnia, przybył do Ossowa. Tam jednostkę włączono do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej jako II batalion. Sam Matarewicz zmarł pod Ossowem na zawał serca. Tego samego dnia pod Ossowem zginął kapelan garnizonu praskiego, Ignacy Skorupka. Podczas uroczystości pogrzebowych w kościele przy ulicy Długiej, gen. Józef Haller udekorował trumnę kapelana krzyżem Virtuti Militari, który wraz ze stułą duchownego znajduje się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. O wydarzeniach z roku 1920 przypomina odsłonięta w roku 1992 tablica o następującej treści:

Tu na terenie Gimnazjum im. Władysława IV od czerwca do sierpnia 1920r.
formował się I Batalion 236 Ochotniczego Pułku Piechoty i stąd pod dowództwem
ppor. St. Matarewicza z kapelanem ks. Ignacym Skorupką wyruszył
do zwycięskiego boju pod Ossowem.

Tablicę tę odsłonił ówczesny uczeń naszego gimnazjum, 15 letni żołnierz-ochotnik 236 pułku, Aleksander Arcichowski. W roku 1920 wielu miejscach Warszawy utworzono punkty werbunkowe. Jeden z nich został zorganizowany przez weteranów Powstania Styczniowego i mieścił się w pałacu Wesslów przy Krakowskim Przedmieściu 25. Punk werbunkowy stworzono też w gmachu Stowarzyszenia Techników przy ulicy Czackiego.

PAŁAC BELWEDERSKI – GABINET JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

Sięgający swoimi początkami połowy XVI wieku, warszawski Belweder, w roku 1817 stał się własnością cara Aleksandra I, a chwilę później jego brata Księcia Konstantego. To za jego czasów pałac przebudowano według projektu Jakuba Kubickiego, nadając mu klasycystyczny wygląd z charakterystycznymi kolumnowymi portykami i przednim reprezentacyjnym dziedzińcem. Będący od roku 1918 siedzibą Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego, pałac był areną ważnych wydarzeń politycznych, jak i świadkiem osobistych przeżyć Piłsudskiego. Jego apartament mieścił się na piętrze korpusu głównego w dawnych pomieszczeniach księcia Konstantego Romanowicza.

Najważniejszym punktem mieszkania Piłsudskiego był, mieszczący się w południowo-wschodni narożniku, gabinet. W czasie wojny 1920 roku pomieszczenie pełniło rolę zarówno gabinetu, jak i sypialni. Wyposażone było w mahoniowy stół i empirowe łóżko, nad którym wisiał kilim z ryngrafem, szable i zdjęcia rodziców. W pomieszczeniu znajdowała się też figura legionisty dłuta Włodzimierza Koniecznego, który w czasie walk legionowych zginął tego samego dnia, co model pozujący do jego rzeźby. Piłsudski w pomieszczeniu tym pracował nad mapami i planami bitwy, decydującej o dziejach Polski oraz europejskiej cywilizacji. To w tym pomieszczeniu spotykał się z politykami oraz z członkami powołanej w lipcu 1920 Rady Obrony Państwa, składającej się z przedstawicieli  wszystkich opcji politycznych, którzy w ramach rady mieli zjednoczyć się  w obliczu nawały bolszewickiej. Powołana do życia 1 lipca 1920 roku Rada Obrony Państwa była w rzeczywistości organem władzy, przejmującym obowiązki Piłsudskiego i mogącym wydawać akty prawne z mocą ustaw. W skład Rady, obok Piłsudskiego, weszli premier, marszałek sejmu oraz przedstawiciele rządu. 24 lipca 1920 roku powołano do życia ponadpartyjny Rząd Obrony Narodowej, na czele którego stanął Wincenty Witos, a wicepremierem został przywódca PPS, Ignacy Daszyński. Tym samym na czele rządu stanęli liderzy chłopscy i robotniczy, co wobec zbliżającej się nawały bolszewickiej, pozostawało nie bez znaczenia. 

POLE MOKOTOWSKIE – LOTNISKO WOJSKA POLSKIEGO

Jednym z miejsc bardzo silnie związanym z bezpośrednimi działaniami wojennymi było lotnisko na Polu Mokotowskim. Lotnisko to, wraz lotniskiem na Siekierkach oraz Radomiu, Dęblinie, Puławach i Lublinie, było miejscem koncentracji lotnictwa polskiego, wyznaczonego przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego w ramach przygotowań do operacji warszawskiej. Lotnicze eskadry zostały przydzielone do 1., 2. i 5. Armii Frontu Północnego oraz 3. i 4. Armii Frontu Środkowego. Lotnisko nie tylko posiadało rozległe tereny i odpowiednią infrastrukturę, ale też dobrze wyposażone Centralne Warsztaty Lotnicze.

W czasie Bitwy Warszawskiej polscy piloci używali samolotów produkcji niemieckiej, francuskiej i brytyjskiej. W największym stopniu wykorzystywano lotnictwo do lotów rozpoznawczych. Lotnictwo polskie nie prowadziło ataków bombowych z wykorzystaniem kilku maszyn. Loty tego typu wykonywały pojedyncze maszyny, a pociski były zrzucane ręcznie przez obserwatorów. Prowadzenie przez lotnictwo dalekiego rozpoznania skutkowało przekazywaniem dowództwu precyzyjnych informacji o przemieszczaniu się Armii Czerwonej w kierunku Warszawy.

W okresie międzywojennym centralnym elementem pamięci o lotnikach polskich stał się Pomnik Lotnika dłuta Edwarda Wittiga, do którego pozował uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, Leonard lepszy. Pomnik ten, stojący do 1944 na Placu Unii Lubelskiej, przypominał o lotniczych tradycjach Pola Mokotowskiego. Zrekonstruowany w roku 1967 pomnik stoi na warszawskiej Ochocie, na skrzyżowaniu ulicy Żwirki i Wigury oraz Wawelskiej.

PAŁAC SASKI – SIEDZIBA SEKCJI SZYFRÓW

Znana wszystkim bryła Pałacu Saskiego, którego dominantę stanowiła kolumnada, pozwalająca na komunikację miedzy placem a ogrodem, zarazem łącząca północne i południowe skrzydła pałacu, była efektem przebudowy wcześniejszej rezydencji Augusta II Sasa. W przebudowanym w latach 1839–1842 gmachu, od roku 1864 do 1915 mieściło się  rosyjskie Dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Po odzyskaniu niepodległości w Pałacu umieszczono Sztab Generalny Wojska Polskiego, w ramach którego funkcjonowała komórka organizacyjna Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Odział II zajmował się przede wszystkim wywiadem, kontrwywiadem, dywersją oraz kryptologią.

8 maja 1919 roku powstała „Sekcja Szyfrów”, bez której udziału i zaangażowania, zwycięstwo w roku 1920 nie byłoby możliwe. Podczas toczącej się Bitwy Warszawskiej nieocenioną rolę odegrało rozszyfrowanie rosyjskich szyfrogramów, za co odpowiedziana była  Sekcji Szyfrów, jak i cały Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Osobą bezpośrednio odpowiedzialną za ten sukces był por. Jan Kowalewski, o którym Sikorski, wręczając mu krzyż Virtuti Militari, miał powiedzieć, że wygrał wojnę. Kowalewski trafił do Sekcji Szyfrów w roku 1919 i szybko udowodnił, że był idealnym nabytkiem. W pewną sierpniową noc udało mu się bowiem rozszyfrować część rosyjskiej depeszy. Pierwsze szyfry złamano już we wrześniu, a do końca roku odczytanie wiadomości nie zajmowało zwykle dłużej niż dwa dni. Kiedy 12 sierpnia 1920 roku w przededniu rozpoczęcia Bitwy Warszawskiej bolszewicy zmienili szyfr na nowy, Polacy rozpracowali go w zaledwie kilka godzin. Sukces kryptologów sprawił, że polskie dowództwo miało pełną wiedzę o ruchach Armii Czerwonej.

CYTADELA WARSZAWSKA – MIEJSCE DZIAŁAŃ RADIOTELEGRAFISTÓW

Powstała w latach 1832-36 z rozkazu cara Mikołaja I, Cytadela Warszawska, była nie tylko karą za wybuch powstania listopadowego, ale też symbolem zniewolenia, który przypominał, kto tak naprawdę rządzi nad Wisłą. Potężna twierdza, wraz z pierścieniami fortów, na dekady ograniczyła rozwój Warszawy. W murach Cytadeli mieściły się nie tylko budynki wojskowe, ale też okryty złą sławą X Pawilon, pełniący funkcję politycznego więzienia.

Po wyjściu Rosjan z Królestwa Polskiego, na zajętej przez Niemców Cytadeli, w działobitni pomiędzy III a IV Bastionem, działała niemiecka radiostacja Telefunken. Obok niej wojska niemieckie wystawiły dwa maszty, za pomocą których utrzymywano łączność z Kwaterą Główną w Liege i Frontem Wschodnim. Przejęta przez Wojsko Polskie w listopadzie 1918 roku, radiostacja o sygnale rozpoznawczym WAR odegrała ważną rolę w wojnie polsko-bolszewickiej. Radiotelegrafiści przekazywali rozkazy do stacji polowych, prowadzili nasłuch korespondencji przeciwnika i przechwytywali jego depesze. Trwałe miejsce w polskiej historii ma dywersja radiowa, polegająca na zagłuszaniu radowej łączności sowieckiej. Przez dwie doby Wojsko Polskie na tych samych falach, co radiostacje sowieckie, nadawało w eter Ewangelię wg św. Jana. Zwycięstwo wywiadowcze przełożyło się na przejęcie inicjatywy także na innych polach, co walnie przyczyniło się do polskiego zwycięstwa.

Dawna carska Cytadela służyła za bazę logistyczną dla całego Frontu Północnego. Na jej terenie zlokalizowano magazyny mundurowe i amunicyjne, a także organizowano punkty zborne dla ochotników. Osławiony X Pawilon Cytadeli w sierpniu 1920 roku stał się więzieniem dla komunistycznych agitatorów, szpiegów oraz polskich dezerterów. 

DOM PARAFIALNY PRZY KSIĄŻĘCEJ – MIESZKANIE NUNCJUSZA RATTIEGO

Przy ulicy Książęcej 21 znajduje się budynek, który obronną ręką wyszedł z zawieruchy wojennej. Kamienica wyróżnia się neogotycką asymetryczną elewacją. Dom parafialny kościoła św. Aleksandra, zwany domem probostwa, powstał w latach 1900-1902 według projektu Tomasza Saryusza-Bielskiego.

W miarę postępu Armii Czerwonej na froncie, latem roku 1920 z Warszawy ewakuowano placówki dyplomatyczne i zagraniczne przedstawicielstwa. W zagrożonej stolicy Polski zostało wówczas tylko dwóch dyplomatów – przedstawiciel Turcji oraz nuncjusz apostolski w Polsce – Achilles Ratti. Ratti przybył do Warszawy latem 1918 roku jako wizytator apostolski. Jego pierwszą siedzibą był, udzielony mu przez kard. Aleksandra Kakowskiego, apartament w pałacu arcybiskupów warszawskich przy ulicy Miodowej. Następnie prałat Ratti zamieszkał w domu przy Książęcej 21. Mieszkał tam też po mianowaniu go nuncjuszem apostolskim w Polsce, którym został 6 czerwca 1919 roku. Nuncjusza, późniejszego papieża Piusa XI, który przebywał w domu przy Książęcej w czasie wojny 1920 roku, upamiętniono tablicą, umieszczoną na fasadzie budynku.

PAŁAC RACZYŃSKICH – SIEDZIBA FRANCUSKIEJ MISJI WOJSKOWEJ

Barokowy pałac przy Krakowskim Przedmieściu 5 był miejscem świadkiem wydarzeń historycznych. Przez wieki zmieniali się też właściciele nieruchomości, wśród których był marszałek Sejmu Wielkiego, Stanisław Małachowski czy Wincenty Krasiński. W należącym wówczas do rodziny Raczyńskich pałacu, w roku 1920 umieszczona została, przeniesiona z Hotelu Europejskiego, Francuska Misja Wojskowa. Latem w pałacu zamieszkał też, będący członkiem przybyłej do Polski 25 lipca 1920 roku Misji Międzysojuszniczej, generał Maxime Weygand.

Generał Weygand został doradcą szefa Sztabu Generalnego, generała Tadeusza Rozwadowskiego. Jednak przypisywanie mu decydującej roli w Bitwie Warszawskiej sam krytykował i odrzucał, podkreślając w wywiadzie opublikowanym 22 sierpnia 1920 r. w „Kurierze Polskim”: „To zwycięstwo, które jest powodem wielkiego święta w Warszawie, jest zwycięstwem polskim. Przewidujące operacje wojskowe zostały wykonane przez generałów polskich na podstawie polskiego planu operacyjnego. Moja rola, jak też rola oficerów z misji francuskiej, ograniczyła się do wypełnienia kilku braków w szczegółach wykonania. Współpracowaliśmy z najlepszą chęcią w tym zadaniu. Nic ponadto. To bohaterski naród polski sam się uratował. Francja ma dosyć własnej chwały wojennej i nie ma roszczeń do chwały przyjacielskiej Polski”.

KOŚCIÓŁ PW. MATKI BOŻEJ ZWYCIĘSKIEJ PRZY GROCHOWSKIEJ 365

Na Kamionku, w miejscu gdzie zlokalizowany był najstarszy praski kościół, wznosi się dzisiaj świątynia, będąca wotum mieszkańców Warszawy za zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej. W czasie toczącej się u bram Warszawy bitwy, 13 sierpnia w małym kościółku na Pradze, Ignacy Skorupka odprawił eucharystię i spowiadał żołnierzy 236 Pułku Piechoty.

Kamień węgielny pod budowę świątyni wmurowano 9 września 1929 roku. Ze względu na okoliczności powstania nowego kościoła, świątynia otrzymał wezwanie Matki Bożej Zwycięskiej. Autorem projektu kościoła był architekt Konstanty Jakimowicz, autor wielu projektów budynków mieszkalnych, gmachów użyteczności publicznej i kościołów. Ostateczny kształt świątyni, wobec niewybudowania wieży, odbiegał od pierwotnego projektu architekta. Budowa kościoła trwała do roku 1931, kiedy to 15 sierpnia w rocznicę Bitwy Warszawskiej, odprawiono pierwszą mszę świętą. Uzupełnieniem architektury kościoła jest tryptyk umieszczony w ołtarzu głównym pędzla Bronisława Wiśniewskiego. Artysta przedstawił w nim Matkę Boską i dwóch polskich świętych – Andrzeja Bobolę i Stanisława Kostkę. Na tle rozgrywającej się w oddali bitwy artysta uwiecznił też nuncjusza apostolskiego, Achille Rattiego oraz księdza Ignacego Skorupkę.

Zapraszamy do samodzielnego poszukiwania jednego z najważniejszych zwycięstw w historii Polski w tkance miejskiej Warszawy!

Autor: Adrian Sobieszczański