Ignacy Mościcki - chemik, który został prezydentem

Ignacy Mościcki osiągnął znaczące sukcesy na kilku płaszczyznach działalności. Był zaangażowanym aktywistą, uchodźcą politycznym, utalentowanym chemikiem mającym liczne patenty zagraniczne, administratorem fabryk, współtwórcą instytutu naukowego i spółki wydobywczej, wykładowcą akademickim i rektorem wyższej uczelni aż wreszcie Prezydentem Rzeczypospolitej. Jego sukcesów wystarczyłoby na wypełnienie kilku życiorysów. Zapraszamy do lektury o życiu człowieka renesansu II Rzeczpospolitej.

Ignacy Mościcki – życiorys

Ignacy Mościcki urodził się 1 grudnia 1867 r. w Mierzanowie jako jeden z sześciorga rodzeństwa. Jego matką była Stefania Bojanowska, a ojcem Faustyn Mościcki, uczestnik powstania styczniowego. Ród Mościckich wywodził się ze szlachty mazowieckiej i pieczętował się herbem Ślepowron, który dzielił z innymi rodami szlacheckimi. W pewnym momencie rodzina Mościckich opuściła Mazowsze i przeniosła się do Skierbiszewa na Lubelszczyznę.

Po ukończeniu szkoły średniej Ignacy Mościcki, za drugim podejściem, w 1887 r. dostał się na Politechnikę w Rydze, na chemię. Studia trwały 5 lat, a językiem wykładowym był język niemiecki. W tym okresie życia Mościcki zaangażował się w aktywność polityczną, a także zawarł związek małżeński z Michaliną Pelagią Czyżewską. Podczas studiów przynależał do korporacji studenckiej Welecja. Związał się na pewien czas z działalnością socjalistyczną grupy studentów, która odtworzyła w Rydze frakcję partii Wielki Proletariat działającej w nowych warunkach jako Proletariat II. Wtedy zaangażował się w akcję uświadamiającą wśród robotników i żołnierzy, a także pisywał w „Do Pracy” – dodatku do „Gazety Robotniczej”. Gdy aresztowania policyjne przerzedziły szeregi Proletariatu II, jego członkowie postanowili odpowiedzieć spektakularną akcją zamachu na zbór prawosławny w Warszawie, lecz zamiar się nie powiódł. Policja odkryła plany, a Ignacy Mościcki przed aresztowaniem zbiegł do Londynu.

Azot – eksperymenty z powietrzem

W 1897 r. Ignacy Mościcki, wraz z rodziną, przeniósł się z Londynu do Szwajcarii, gdzie podjął pracę na Katolickim Uniwersytecie we Fryburgu jako asystent prof. Jana Wierusza-Kowalskiego. W 1898 r. zaangażował się w badania nad pozyskiwaniem azotu z atmosfery, a jego zainteresowania zbiegły się z trendami w nauce i gospodarce światowej. Eksperymenty prowadził przez cztery lata swojej asystentury i osiągał dobre rezultaty posługując się stosunkowo prostą aparaturą. W 1901 r. Mościcki przeprowadził doświadczenia polegające na utlenianiu azotu z atmosfery za pomocą łuku elektrycznego. Proces wytwarzania tlenku azotu składał się z dwóch etapów: w pierwszym tlenek azotu był uzyskiwany podczas wyładowań łukowych w piecu elektrycznym, a w drugim miała miejsce absorpcja otrzymanego tlenku w kwas azotowy. Naukowiec opracował ten proces w każdym szczególe.

Podczas doświadczeń okazało się, że produkowane w fabryce w Tessin (Ticino) kondensatory, które Ignacy Mościcki wykorzystywał w swoich pracach, nie były zdolne do wytwarzania odpowiednio wysokich napięć. Co więcej – nigdzie nie wytwarzano tak silnych kondensatorów! Naukowiec nie załamał się  – przystąpił do działania i po kilku miesiącach pracy, w 1903 r. skonstruował nowy typ kondensatora szklanego wytrzymałego na wyjątkowo wysokie napięcia. Pomysł został przedstawiony na Kongresie Elektrotechników we Fryburgu. W ten sposób Mościcki zupełnie przypadkowo stał się autorytetem w dziedzinie elektryczności. Wynalazek został opatentowany a jego wartość wyceniono na 1 mln. franków.

Profesor chemii fizycznej i elektrochemii technicznej

Jako, że celem badań była produkcja kwasu azotowego na skalę przemysłową, zdecydowano się wybudować w Vevey niewielką fabrykę o mocy 100 KM. Uruchomiono ją na jesieni 1903 r. W roku Mościcki opublikował także swoją metodę w tekście pt. „O produkcji kwasu azotowego za pomocą wyładowań elektrycznych”. Wydawało się, że znalazł się o krok od wielkiego sukcesu. Jednakże rywalizacja między uczonymi zachodnimi trwała. W 1904 r. norwescy badacze Kristian Olaf Birkeland i Samuel Eyde odkryli tańszą i nieco wydajniejszą metodę uzyskiwania kwasu azotowego. Skutkiem tego upadł pomysł Mościckiego na otrzymywanie azotu z atmosfery, a jego wynagrodzenie znacząco spadło gdyż spółka dotąd finansująca jego badania zawiesiła z nim współpracę.

Naukowiec nie zniechęcił się i kontynuował w dalszym ciągu swoje badania nad otrzymywaniem azotu z atmosfery na własny rachunek. Uzyskał efekt wirującego płomienia elektrycznego, dzięki czemu wydajność produkcji kwasu azotowego nową metodą ponad dwukrotnie przewyższyła osiągnięcia Norwegów. Ignacy Mościcki natychmiast pozyskał patent w Szwajcarii. Uratował tym swoją pozycję i zaliczano go do autorytetów w dziedzinie produkcji nawozów azotowych. Firma „Aluminium Industrie A.G. Neuhausem” w 1908 r. zwróciła się do niego z propozycją zaprojektowania fabryki kwasu azotowego w szwajcarskim Chippis oraz uruchomienia w niej produkcji. Mężczyzna sprawnie wywiązał się z powierzonego mu zadania. Patenty według metody Mościckiego funkcjonowały m.in. w Szwajcarii, Francji, Włoszech, Belgii i Anglii.

W 1912 r. Senat Politechniki Lwowskiej zaproponował Ignacemu Mościckiemu pracę wykładowcy. 19 sierpnia 1912 r. powołano go na stanowisko profesora zwyczajnego chemii fizycznej i elektrochemii technicznej. Prowadził wykłady dla studentów, pracował naukowo i sprawował funkcje administracyjne. Był dwukrotnie dziekanem Wydziału Chemii (w latach akademickich 1915/1916 i 1916/1917) oraz dwukrotnie prodziekanem tego wydziału (w latach akademickich 1917/1918 i 1918/1919).  W latach 1925/1926 był rektorem Politechniki Lwowskiej. Ignacy Mościcki był dwukrotnie laureatem doktoratu honorowego Politechniki Warszawskiej. W 1924 r. otrzymał ten tytuł na wniosek Wydziału Elektrycznego, a w 1926 r. na wniosek Wydziału Chemii. W roku akademickim 1925/1926 wykładał elektrochemię na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej.

Odbudowa polskiego przemysłu po I wojnie

Po powrocie na ziemie polskie, pomimo toczącej się wojny, Ignacy Mościcki rozwinął aktywność na kilku płaszczyznach. W 1916 r., zgodnie z jego pomysłem, został zarejestrowany Instytut Badań Naukowych i Technicznych „Metan” funkcjonujący na zasadzie spółki. Funkcje kierownicze w tej instytucji zajęli Mościcki i dr Kazimierz Kling. Prace badawcze Instytutu koncentrowały się na przetwarzaniu ropy – zapotrzebowanie na produkty naftowe w czasie trwającej wojny znacznie wzrosło. Od momentu zawodnienia roponośnego Zagłębia Borysławsko-Tustanowickiego dużym problemem stały się odpady z produkcji ropy zwane emulsją ropy, czyli mieszanina wody z ropą. Emulsja często była odprowadzana do rzek, co powodowało zanieczyszczenie środowiska. Ignacy Mościcki w ciągu zaledwie 10 minut opracował metodę oczyszczania wód, a w 1917 r. uzyskał z tego tytułu patent, który znalazł szerokie zastosowanie w gospodarce. Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych dzięki niemu była w stanie wyprodukować 555 wagonów czystej ropy naftowej.

Ignacy Mościcki opracował też ulepszoną technologię utleniania chlorowodoru. W 1922 r. Instytut „Metan”  przekształcono w Państwowy Instytut Badawczy z siedzibą we Lwowie, a od 1926 r. zaczął funkcjonować w Warszawie już jako Chemiczny Instytut Badawczy. Ignacy Mościcki został jego  dyrektorem. W 1936 r. Instytut zatrudniał 116 pracowników. Początkowo Instytut składał się z 6 wydziałów: Wielkiego Przemysłu Nieorganicznego, Węglowo-Naftowego, Przemysłu Rolnego, Syntetyczno-Organicznego, Handlowego i Administracyjnego. Prowadziły one intensywne prace badawcze ważne dla gospodarki narodowej. Zajmowano się m.in. frakcjonowaną destylacją ropy naftowej, otrzymywaniem metalicznego glinu, technologicznym wykorzystaniem gipsu, uzyskiwaniem kwasu siarkowego i siarki. Chemiczny Instytut Badawczy podjął współpracę z Politechniką w Zurichu w zakresie badań nad paliwami i węglem – prace laboratoryjne prowadzono jednocześnie w Warszawie i Zurichu. Ignacy Mościcki był też wiceprezesem Spółki Akcyjnej „Gazolina”, która zajmowała się produkcją i wydobyciem ropy naftowej, gazu ziemnego i gazoliny. Mimo to głównym polem zainteresowań przyszłego prezydenta pozostały zagadnienia produkcji nawozów azotowych. 

Jaworzno, Chorzów, Mościce

Bezpośrednio przed I wojną Mościcki zaprojektował fabrykę żelazocyjanków, w której cyjanowodór otrzymywało się poprzez syntezę elektrotermiczną w piecach jego pomysłu. Mimo przeszkód związanych z toczącą się wojną, już w 1917 r. w Jaworznie rozpoczęto budowę fabryki. W 1918 r. budynki zakładu oraz „urządzenia wodne” były już ukończone a na jesieni 1920 r. można było rozpocząć produkcję kwasu azotowego. Fabryka była placówką, w której Ignacy Mościcki, oprócz produkcji nawozów, urzeczywistnił swoje pomysły z czasów pobytu we Fryburgu w zakresie syntezy cyjanowodoru, soli cyjanowych i przeróbką tychże na amoniak.

W 1922 r ministrowie Ossowski i Narutowicz wysłali Ignacego Mościckiego na Śląsk w celu przejęcia niemieckiej fabryki azotowej w Chorzowie. On i 10 inżynierów z całej Polski natrafili na ogromne trudności, bo niemieccy inżynierowie wywieźli całą dokumentację techniczną fabryki, a także zdarzały się akty sabotażu ze strony nastrojonych antypolsko robotników. Dowodem na talent Mościckiego był fakt, że zdołał bez dokumentacji uruchomić większość urządzeń fabrycznych i przekonać robotników do zaprzestania działań tłumacząc, że upadek fabryki spowoduje utratę przez nich pracy. Dzięki intensywnej pracy naukowej inżynierom po kilku miesiącach udało się osiągnąć poziom produkcji zakładu chorzowskiego sprzed wojny, a pomimo różnych przeszkód fabryka systematycznie zaczęła zwiększać produkcję (w 1923 r. wyprodukowała 39 371 ton azotniaka zaś w 1926 r. już 117 931 ton!). Z inicjatywy Mościckiego zakład w Chorzowie poszerzył swą aktywność o produkcję nowych związków takich jak: amoniak, kwas azotowy i saletrzak. Wiosną 1926 r. fabryka wypuściła na rynek jeszcze jeden nawóz azotowy tzw. saletrę chorzowską „Nitrofos”, którą szybko doceniono w mniejszych gospodarstwach rolnych.

Fabryka w Mościcach pod Tarnowem była jednym z największych przedsięwzięć II Rzeczypospolitej. Mościcki skromnie pominą w swojej „Autobiografii” fakt, że on był głównym rzecznikiem budowy i uruchomienia zakładu. Ideę przedstawił 12 września 1922 r. na zebraniu w sali Banku Krajowego we Lwowie. 12 marca 1927 r. Rada Ministrów RP podjęła decyzję o rozpoczęciu inwestycji. Uroczyste otwarcie fabryki w Mościcach odbyło się 18 stycznia 1930 r. W 1933 r. fabryki w Mościcach i Chorzowie połączono w jedno przedsiębiorstwo. Co warto podkreślić, funkcjonowanie fabryki w Mościcach od początku jej istnienia oparte było na polskiej myśli technicznej. W zakładzie funkcjonowało 10 tzw. wież Mościckiego do absorpcji tlenków azotu. W 1934 r. w zakładzie w Mościcach skonstruowano pierwszą na świecie instalację do produkcji „stężonego kwasu azotowego 98,5% metodą Wentlandta”.

Ignacy Mościcki, Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej

W odrodzonej Rzeczypospolitej znalazł się – w pewnym sensie mimowolnie – w centrum wydarzeń dziejących się w naszym kraju. Po zamachu majowym z 1926 r. Ignacy Mościcki został kandydatem na Prezydenta RP z ramienia obozu piłsudczykowskiego. Zaprzysiężony został 4 czerwca 1926 r. i zamieszkał na Zamku Królewskim w Warszawie wraz z rodziną. Był aktywnym Prezydentem. Odbył szereg podróży po kraju oraz jedną podróż morską, do Estonii. W czasach kryzysu gospodarczego Mościcki przeciwstawiał się polityce deflacyjnej rządu, postulował m.in. uruchomienie kredytu dla rolników, jednak jego inicjatywy były odrzucane przez ministrów. Zdawał sobie sprawę z fatalnej sytuacji, w jakiej znajdował się kraj. W kwestiach polityki zagranicznej podzielał punkt widzenia Piłsudskiego. W kolejnych wyborach prezydenckich (zbojkotowanych przez partie opozycyjne) Ignacy Mościcki został wybrany na drugą kadencję. Zaprzysiężenie miało miejsce 8 maja 1933 r. W 1935 r. podpisał tzw. konstytucję kwietniową dającą większe prerogatywy Prezydentowi RP.

Po śmierci Piłsudskiego starał się prowadzić niezależną politykę, dbając przede wszystkim o gospodarczy rozwój kraju. Gdy w maju 1936 r. powstał nowy rząd, którego szefem został gen. Felicjan Sławoj Składkowski, był on efektem kompromisu politycznego między Prezydentem Mościckim i generalnym inspektorem Sił Zbrojnych Rydzem-Śmigłym. Prezydent zachował zwierzchnictwo nad resortami ekonomicznymi, rolnictwem i edukacją zaś inspektor miał kontrolę nad armią, wymiarem sprawiedliwości i komunikacją. W listopadzie 1936 r. Mościcki wręczył inspektorowi buławę marszałkowską, zaś premier Sławoj Składkowski w okólniku z 15 lipca 1936. stwierdzał, że generał Rydz-Śmigły jest uznany za pierwszego współpracownika Prezydenta RP i pierwszą po Prezydencie osobę w państwie. Tak ukształtowany podział władzy w Polsce utrzymał się z niewielkimi wahnięciami aż do wybuchu wojny 1 września 1939 r.

Mościcki, podobnie jak Rydz-Śmigły i Sławoj Składkowski, był przeciwnikiem ustępliwości wobec coraz bardziej natarczywych i bezczelnych żądań Niemiec. Łudził się, że wojny uda się uniknąć. Rankiem 1 września 1939 r. o godzinie 4.30 Mościckiego obudził telefon z informacją o niemieckiej agresji na Polskę. 17 września Prezydent RP przekroczył granicę polsko-rumuńską w Czeremoszu. 30 września 1939 r. zrzekł się urzędu Prezydenta, przekazując władzę na podstawie swych uprawnień z konstytucji kwietniowej Władysławowi Raczkiewiczowi. Swój ostatni azyl znalazł w Szwajcarii, w kraju, do którego uciekał drugi raz w życiu. Zamieszkał tam, a rektor Uniwersytetu we Fryburgu, gdzie przed laty dokonał swych największych odkryć, zachęcił go do pracy naukowej w gmachu uczelni. Ignacy Mościcki zmarł 2 października 1946 r. w Versoix.

 

Autor: dr Andrzej Ulmer, Muzeum Politechniki Warszawskiej

 

Artykuł jest częścią cyklu, który powstał we współpracy z Stowarzyszeniem Muzeów Uczelnianych.

 

Bibliografia

• Bartosik Paulina, Życie i twórczość naukowa Ignacego Mościckiego (1867  1946), [w:] „Gospodarka Rynek Edukacja”, vol. 16, nr. 4, 2015.
• Cepnik Henryk, Ignacy Mościcki Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Zarys życia i działalności, Instytut Propagandy Państwowo-Twórczej, Warszawa 1933.
• Drożdż Mieczysław, Jerzy Bradecki, Tadeusz Majewski, Karty z historii polskiego przemysłu chemicznego, Stowarzyszenie inżynierów i techników Przemysłu Chemicznego, Warszawa-Gliwice, 1989.
• Dr. Inż. Walenty Dominik, Kilka słów o fabryce „Azot” w Jaworznie”, [w:] „Przemysł Chemiczny”, Lwów, czerwiec 1922, 6, VI.
• Lewandowski Edward, Prezydent rodem z Mazowsza, Ciechanów 1992.
• Lichwała Robert, Historia techniczno-technologiczna Zakładów Azotowych w Tarnowie, [w:] „CHEMIK” 2012, 66, 10.
• Mościcki Ignacy, Autobiografia, Warszawa 1992.
• Nowinowski Sławomir, Ignacy Mościcki, Warszawa 1994.
• Piwoński Ireneusz, Ignacy Mościcki (1967 – 1946), chemik, który został prezydentem, [w:] „Nauka i technika” 2/2018.
• Pollo Iwo, Ignacy Mościcki, uczony – technolog – organizator. W 40-lecie śmierci, [w:] „Chem. Stos.” 1986, nr. 4, s. 467.
• Pollo Iwo, O profesorze Ignacym Mościckim w 120 rocznicę urodzin, [w:] „Przemysł Chemiczny”, 1987, 66/8.
• Prezydentowi Prof. Ignacemu Mościckiemu – 150. rocznicę urodzin, Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie 2018.
• Wasilewski Ludwik, Prof. Dr. h.c. Ignacy Mościcki Prezydent Rzeczypospolitej i jego działalność na polu nauki i przemysłu, [w:] „Przemysł Chemiczny”, Rocznik XI, Lwów, styczeń, 1927.