Polski Biały Krzyż

Czym zajmował się Polski Biały Krzyż? Z czyjej idei i gdzie został powołany? Dlaczego jego symbolem, obok znaku białego krzyża, były ręcznie szyte lalki? Po odpowiedzi zapraszamy do artykułu!

Polski Biały Krzyż – początki

W 2018 roku minęło dokładnie sto lat od momentu powołania Polskiego Białego Krzyża – dziś mało znanej organizacji o wielkiej historii międzywojennej.  Inicjatorami jej powołania byli  Ignacy i Helena Paderewscy, którzy przez wiele lat mieszkali w Stanach Zjednoczonych. Od dawna działali na rzecz odrodzenia Polski, szerząc swoje idee na całym świecie.

W trakcie I wojny światowej celem Paderewskich było zapewnienie pomocy materialnej, sanitarnej i medycznej walczącym w Europie polskim żołnierzom oraz ich rodzinom. Aktywnie uczestniczyli w pracach Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego, powstałego w 1914 roku w Stanach Zjednoczonych z połączenia różnych organizacji polonijnych. Starali się pozyskiwać fundusze z National American Committee of the Polish Victims Relief Fund i działali w Wydziale Narodowym prowadząc akcję Wychodźstwo Ojczyźnie, podczas której zbierano dary. Jednak cały czas mieli ideę powołania organizacji, która zaopiekowała by się żołnierzami walczącymi na froncie i ich rodzinami.

Cele nowej organizacji były bardzo podobne do idei Czerwonego Krzyża, działającego od XIX wieku w wielu krajach, niosącego pomoc rannym i potrzebującym podczas wojny, jednak w okresie I wojny światowej Polska oficjalnie nie istniała, była pod zaborami trzech państw, nie miała więc prawa do utworzenia Polskiego Czerwonego Krzyża. Dlatego powołano tę nową organizację pod zbliżoną nazwą – Polski Biały Krzyż.

W styczniu 1918 roku, podczas narady w hotelu Gotham w Nowym Jorku, Ignacy Jan Paderewski, Henry Davison (Chairman of the War Council of the American Red Cross), płk. A. D. Le Pan i przedstawiciele środowiska polonijnego podjęli uchwałę o powołaniu organizacji pomocowej. 2 lutego 1918 roku oficjalnie zatwierdzono nazwę – Polski Biały Krzyż. Pierwsza siedziba mieściła się w Nowym Jorku, potem przeniesiono ją do Chicago. W niedługim czasie oddziały organizacji powołano również w Kanadzie.

Biały Krzyż symbolem pomocy

Symbolem organizacji był biały krzyż na czerwonym polu. Posługiwano się nim zarówno na sztandarach, oficjalnych pismach, znaczkach pocztowych jak też na strojach sanitariuszek, a nawet na zabawkach. Przewodniczącą organizacji została Helena Paderewska. Pierwsze zasady prawne opracował dr Frank Lenart w Chicago. Organizacja działała przede wszystkim w środowisku polonijnym. Niosła nadzieję na odzyskanie niepodległości przez państwo Polskie. Równolegle korespondowała z nastrojami politycznymi panującymi w Stanach – w tym samym czasie prezydent Woodrow Wilson w swoim programie pokojowym powiedział, że musi powstać niepodległe państwo polskie. Jeszcze w 1917 roku we Francji powstała Armia Polska, a wkrótce, m.in. dzięki Paderewskiemu, jej szeregi zasilali Polacy zamieszkujący w Stanach Zjednoczonych. W sumie 25 tysięcy mężczyzn wyjechało z Ameryki do Europy aby walczyć o niepodległą Polskę pod dowództwem gen Józefa Hallera.

Polski Biały Krzyż powołano z myślą właśnie o polskich żołnierzach przebywających zarówno w Ameryce i wysyłanych następnie do Europy, jak też tych walczących już na frontach I wojny światowej, m.in. Armii Polskiej we Francji. Działalność Polskiego Białego Krzyża koncentrowała się na: opiece medycznej nad rannymi żołnierzami przebywającymi w obozach i na polu walki, rozdawaniu darów, organizowaniu i wyposażaniu szpitali, szwalni szyjących odzież dla żołnierzy, domów dla rekonwalescentów, jak też i akcji edukacyjnej i kulturalnej (m.in. zakładaniu czytelni dla żołnierzy). Organizowano kursy dla sanitariuszek, przesyłano lekarstwa i materiały opatrunkowe oraz odzież i żywność potrzebującym żołnierzom. Struktura PBK składała się z 7 wydziałów:

• Propagandy i Zbierania darów – który gromadził fundusze i darczyńców;
• Opieki nad Żołnierzami – który zbierał odzież, żywność i inne dary potrzebne żołnierzom;
• Materiałów Opatrunkowych – gromadził potrzebne materiały w szpitalach polowych;
• Organizacji Kobiet Polskich im. Heleny Paderewskiej – organizował szwalnie, w których szyto potrzebne żołnierzom i cywilom ubrania;
• Zakupów – zajmował się zaopatrywaniem organizacji w potrzebne towary;
• Ekspedycyjny – przygotowywał i przysyłał dary w wyznaczone miejsca;
• Pielęgniarek – zajmujący się przygotowaniem przyszłych pielęgniarek do pracy w szpitalach.

Działalność Polskiego Białego Krzyża

Działalność Polskiego Białego Krzyża w Ameryce rozpoczęła się od połączenia wszystkich towarzystw kobiecych do wspólnej pracy na rzecz Polski. Oddziały  tworzono w miastach amerykańskich, w których zamieszkiwała ludność polska. To oznaczało, że placówki organizowano przy każdej parafii w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Każda z nich wyposażona była w sztandar, pieczęć i odpowiednią liczbę skarbonek do których zbierano datki. Każda Polka mieszkająca w Stanach Zjednoczonych, która ukończyła 15 rok życia, miała prawo należeć do organizacji. Członkostwo zobowiązywało do uczestniczenia w pracach społecznych, zbieraniu datków, przygotowywaniu świątecznych paczek dla żołnierzy w Europie.

Początkowo działalność Polskiego Białego Krzyża skierowana była głównie na żołnierzy przebywających w obozie w Niagara on the Lake w Kanadzie. Był to obóz zorganizowany dla polskich żołnierzy-ochotników. Żołnierze otrzymywali najpotrzebniejsze rzeczy: odzież osobistą, skarpety, bieliznę, jak też papierosy. Polski Biały Krzyż zorganizował i wyposażył szpital polowy w niezbędne sprzęty medyczne oraz leki. W czasie panującej tam epidemii grypy natychmiast wysłano potrzebne leki, środki opatrunkowe, dodatkowy sprzęt jak też owoce i bieliznę. Dodatkowo do opieki nad chorymi żołnierzami delegowano dwie pielęgniarki Polskiego Białego Krzyża. Były to Amerykanki polskiego pochodzenia, które w szpitalu przebywały do zakończenia epidemii.

Helena Paderewska na pomoc ofiarom wojny

Jednym z głównych zadań wyznaczonych przez Helenę Paderewską było wykształcenie i przygotowanie przyszłych sanitariuszek Polskiego Białego Krzyża, które służyły w szpitalach polowych w Ameryce i w Europie. W związku z tym, w czerwcu 1918 roku, w Nowym Jorku, zorganizowano pierwszy kurs. Jego dyrektorem był prof. Bolesław Łapowski z Nowego Jorku. Zajęcia praktyczne odbywały się w miejscowych szpitalach: New York State Hospital, St. Francis oraz St. Vincent. Wykłady teoretyczne przeprowadzano w klasztorze Sióstr Felicjanek. Kurs ukończyły w lipcu 1918 roku 42 dziewczęta, a całkowity koszt ich szkolenia wyniósł 200000 dolarów. Te pielęgniarki już we wrześniu 1918 roku wyjechały do Francji. Pracowały tam w szpitalach Armii Polskiej w Le Perray i innych. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i wyjeździe Armii Polskiej z Francji do Polski, 18 pielęgniarek wróciło do Stanów Zjednoczonych, zaś 12 przydzielono do misji Amerykańskiego Czerwonego Krzyża w Polsce, aby pomagały przybyłym ze Stanów Zjednoczonych tzw. Szarym Samarytankom, występujących pod nazwą Young Women’s Christian Association (YWCA).

Skala pomocy zagranicznej na rzecz polskich żołnierzy i społeczeństwa polskiego była bardzo duża. Paderewska i Polski Biały Krzyż zbierali fundusze zarówno od osób prywatnych, najczęściej Polonii mieszkającej w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, jak też organizacji i instytucji amerykańskich m.in. Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. Z zebranych funduszy utrzymywano szpitale w Europie, kupowano lekarstwa, odzież, szkolono pielęgniarki. Paderewska przez cały czas dbała o propagowanie idei pomocy. Mówiła:

„Posiadamy już wprawdzie szpital w Paryżu ale trzeba jeszcze pieniędzy, dużo pieniędzy – aby szpital ten zaopatrzyć i utrzymać. Potrzebne są pielęgniarki. Potrzeba również ambulansów, środków opatrunkowych, łóżek, bielizny, odzieży szpitalnej, wszystkiego czego wymaga opieka nad chorym. Wołam do Was Rodacy, pełna ufności, iż nie zawiedziecie wiary, jaką w Was pokłada Ojczyzna i ci najlepsi spośród nas, co na Jej ołtarzu krew w ofierze niosą”.

Takie apele zawsze odnosiły oczekiwany skutek.

Oprócz pomocy finansowej, otrzymywano też pomoc materialną w postaci odzieży, lekarstw, wyposażenia szpitali, żywności. Dary transportowano do magazynów Polskiego Białego Krzyża we Francji, a następnie do Polski. Tylko we wrześniu 1919 roku dary od Polaków mieszkających w Ameryce przetransportowano pociągiem złożonym z 91 wagonów. Amerykański i Kanadyjski Czerwony Krzyż przekazały na rzecz polskich żołnierzy 12 ambulansów i 2 samochody. Dzięki darom z Ameryki Polski Biały Krzyż pomógł społeczeństwu polskiemu, przesyłając odzież i obuwie dla 200 000 osób. Akcję wspierało także polskie duchowieństwo w Stanach Zjednoczonych. Główny ośrodek zorganizowano w Chicago w parafii pw. Św. Wojciecha, pod kierownictwem proboszcza ks. Kazimierza Gronkowskiego. W parafii gromadzono dary, ale też zajmowano się wytwarzaniem odzieży. Z funduszy i darów Polski Biały Krzyż utrzymywał w niepodległej Polsce wiele instytucji medycznych, rehabilitacyjnych, gospodarczych, edukacyjnych i kulturalnych.

Opieka medyczna w niepodległej Polsce

W 1919 roku  w Warszawie przy ul. Dzielnej zorganizowano szpital dla rannych żołnierzy. Było w nim 100 miejsc, a pracowały w nim wyszkolone w Ameryce sanitariuszki. Szpital działał do 1921 roku. Przyjął prawie 1000 chorych. Słynął z bardzo dobrego wyposażenia i kompetentnych lekarzy. Polski Biały Krzyż pomagał także szpitalowi ujazdowskiemu w Warszawie. Dostarczał bieliznę, odzież, narzędzia medyczne, lekarstwa. Podobnej pomocy udzielano szpitalom na prowincjach.

Bardzo ważne było zorganizowanie opieki rehabilitacyjnej czyli tzw. domów dla ozdrowieńców. Polski Biały Krzyż otworzył pierwszy dom w 1919 roku w Płomianach. W nim również pracowały sanitariuszki z Ameryki. Oprócz tego Helena Paderewska założyła Dom dla Ozdrowieńców w Skolimowie pod Warszawą, Dom dla Dzieci Wojskowych (sierot po poległych żołnierzach) i Dom dla staruszek w Sulejówku. W 1920 roku z funduszy zebranych w Ameryce zakupiono osadę Julin, gdzie zorganizowano Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego dla Dziewcząt Ofiar Wojny.

Po I wojnie światowej Polski Biały Krzyż łączył w sobie 228 organizacji, prowadził 145 gospód, 40 szwalni, 13 pralni, 13 kursów nauki czytania i pisania, warsztaty dla niewidomych żołnierzy, 64 biblioteki, 10 ochronek dla sierot, 5 szkół, 3 żłobki, 1 szpital, 2 domy dla ozdrowieńców i jeden wielki dom dla żołnierza w Warszawie. Od początku funkcjonowała też hurtownia, która przyjmowała wszystkie dary napływające z Ameryki, a następnie rozdysponowywała je po poszczególnych oddziałach, sklepach żołnierskich i indywidualnych rodzinach. Pomoc otrzymywali również ranni żołnierze Armii Polskiej powracający po I wojnie światowej do Ameryki. Wyznaczono specjalne szpitale w  Chicago, Cleveland, Buffalo, Pittsburghu, Nowym Yorku, do których wojenni inwalidzi mogli się zgłaszać.

Polski Biały Krzyż to nie tylko rzeczy materialne i pomoc medyczna. Paderewska wiedziała, że żołnierz polski, aby walczyć o wolną Polskę, potrzebuje także ogrzania ducha. Dlatego jednym z celów Polskiego Białego Krzyża było szerzenie oświaty i propagowanie polskiego dorobku kulturalnego i naukowego. Z Ameryki do Europy wysyłano więc książki, polską i amerykańską prasę, muzykę, filmy i instrumenty muzyczne. Łącznie przekazano 10 000 takich rzeczy. Służyły one później w niepodległej Polsce do wyposażenia świetlic i bibliotek PBK.

Lalki Heleny Paderewskiej

Fundusze Polskiego Białego Krzyża przeznaczano głównie na zakup odzieży, żywności, leków dla polskich żołnierzy i ich rodzin oraz wyposażenie szpitali polowych, ośrodków rehabilitacyjnych. Helena Paderewska szczególnie dbała o aktywizowanie Polonii oraz odpowiednią reklamę działalności organizacji. Fundusze zbierano podczas organizowanych kwest czy koncertów charytatywnych, na których grał sam Ignacy Paderewski. Bardzo interesująca jest historia lalek sprzedawanych przez Helenę Paderewską m.in. podczas koncertów w Nowym Jorku, Chicago, Buffalo, St. Louis i innych miastach. Dochód z ich sprzedaży zasilał fundusz pomocy ofiarom wojny, rannym żołnierzom i ich rodzinom. 

Historia „lalek Pani Paderewskiej” sięga 1915 roku, gdy w Paryżu odwiedziła ona Polską Pracownię Artystyczną Stefani Łazarskiej. Jednym z projektowanych i sprzedawanych produktów były lalki-szmacianki. W ich produkcję zaangażowało się szerokie grono artystów polskich przebywających wówczas we Francji, którzy często z uwagi na kwestie polityczne i toczącą się I wojnę światową nie mogli powrócić do Ojczyzny. Dochód ze sprzedaży lalek Stefanii Łazarskiej miał być przeznaczony na rzecz polskiej społeczności artystycznej Paryża. Bardzo szybko zyskały uznanie społeczeństwa i środowiska francuskiego.

Lalki tak zachwyciły Helenę Paderewską, że zamówiła 1000 sztuk, które przysłano jej do Nowego Jorku. Tam rozpoczęła szeroką akcję ich sprzedaży. Ceny zaczynały się od 3 USD, a kończyły na 200 USD. Lalki były w większości szmaciane i posiadały kostiumy z różnych regionów Polski. Z każdym modelem wiązała się konkretna historia. Najpopularniejsze z nich to Jaś i Halka, które zostały wybrane do reprezentowania całej kolekcji w Stanach Zjednoczonych. Część zamówionych lalek była ubrana w stroje sanitariuszek Polskiego Białego Krzyża i miała z jednej strony promować ideę tej organizacji, a z drugiej wspomagać ją finansowo.

„Zdrowia i szczęścia Tobie miłośniku lalek, biorąc do swojego serca i domu jedną z moich małych lalek ― sierot z Polski ― karmisz głodujące matki i dzieci z tej smutnej ziemi.”

Taki napis widniał na medalu, który posiadała każda lalka, którą Helena Paderewska sprzedawała w Ameryce. Dzisiaj tzw. Lalki Paderewskiej można oglądać w Muzeum Polskim w Ameryce w Chicago, na wystawie poświęconej Ignacemu Paderewskiemu.

Polski Biały Krzyż w Stanach Zjednoczonych

Polski Biały Krzyż w Stanach Zjednoczonych funkcjonował do 1919 roku. Początkowo jego siedzibą był Nowy Jork a następnie biuro przeniesiono do Chicago, gdzie połączono go z Wydziałem Narodowym Polskim. Formalną datą zakończenia oficjalnej działalności Polskiego Białego Krzyża w Stanach Zjednoczonych był styczeń 1919 roku. Późniejsze działania, takie jak zbieranie datków dla rodaków, kontynuowała Sekcja Ratunkowa Polek założona przy Wydziale Narodowym Polskim. Przyczyną likwidacji organizacji w Ameryce był niewątpliwie wyjazd Paderewskich do Polski 23 listopada 1918 roku, gdzie Ignacy objął urząd premiera niepodległego państwa oraz ministra spraw zagranicznych. Tym samym zabrakło osób, które na kontynencie amerykańskim  ]z taką energią zabiegałyby o możliwość dalszej działalności organizacji. Swoją statutową działalność Polski Biały Krzyż przeniósł do niepodległej Polski, gdzie działał do 1946 roku.

Polski Biały Krzyż miał ogromną rolę w rozbudzaniu patriotyzmu oraz świadomości narodowej zarówno wśród żołnierzy jak też Polonii amerykańskiej, jej scalaniu i aktywizowaniu. Był doskonałym przykładem organizacji spajającej w sobie patriotyczne idee z potrzebą długofalowej pomocy żołnierzom i społeczeństwu polskiemu, przede wszystkim w zakresie medycznym, ale także socjalnym, kulturalnym i edukacyjnym.

Autor: dr n. med. Magdalena Muskała (Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku)

 

Artykuł jest częścią cyklu, który powstał we współpracy z Stowarzyszeniem Muzeów Uczelnianych.