Kino-oko. Wokół Wiertowa i konstruktywizmu

W latach 20. ubiegłego wieku rosyjscy konstruktywiści zrewolucjonizowali podejście do praktyk artystycznych. Postulowany przez nich nowy sposób widzenia przejawiał się w radykalnych jak na tamte czasy eksperymentach fotograficznych i filmowych. Wyrastający z nich projekt kino-oka Dzigi Wiertowa raz na zawsze uwolnił kino spod władzy literatury i teatru. Była to pierwsza koncepcja stworzenia dzieła filmowego bez udziału aktorów, dekoratorów, reżyserów i kostiumografów. Polegała na badaniu możliwości przekazu obrazu rejestrowanego za pomocą kamery. W przekonaniu Wiertowa to właśnie kamera „widzi lepiej” niż człowiek, bowiem eliminuje wszelkie deformacje i złudzenia, jakim ulega ludzkie oko. Uważał on, że kamera filmowa ma nadzwyczajną moc, która pozwoli ujawnić prawdę o świecie w sposób nieosiągalny dla fizjologicznego zmysłu wzroku. Kino-oko, mechaniczne oko kamery, odzwierciedlało więc utopijną wiarę w nieograniczone możliwości poznania, a montaż filmowy – w nieograniczone możliwości tworzenia. Kino-oko to w końcu oko poza ludzkim ciałem. Oko, które jest maszyną i przemieszcza się swobodnie, zatem może znaleźć się wszędzie i w dowolnym miejscu rejestrować to, co dla naturalnego oka nie jest dostępne. W ostatniej sekwencji filmu Człowiek z kamerą (1929) Wiertow ostatecznie i w wymowny sposób utożsamia własne spojrzenie ze spojrzeniem maszyny.

Wystawa Kino-oko. Wokół Wiertowa i konstruktywizmu problematyzuje dziedzictwo idei Wiertowa i rosyjskiego konstruktywizmu w polskiej sztuce współczesnej. Zmierza do ukazania, w jaki sposób rewolucyjne koncepcje artysty oraz postulaty środowiska LEF-u materializują się w praktykach współczesnych twórców. Prezentacja odbywa się w Galerii Arsenał w Białymstoku z uwagi na kontekst rodzinnego miasta Wiertowa (urodzonego jako Dawid Abelowicz Kaufman), w którym upłynęło jego dzieciństwo i wczesna młodość, zanim w wieku 19 lat wyemigrował do Moskwy. To właśnie w Białymstoku pisał swoje pierwsze utwory, a także zdobył wykształcenie artystyczne, które w późniejszych latach zaowocowało kolejnymi radykalnymi eksperymentami.

Białostocka ekspozycja przywołuje osobowość Wiertowa głównie w sferze ideotwórczej i zderza ze sobą wybrane prace współczesnych artystów, często bardzo od siebie odmienne, ale łączące się w perspektywie eksplorowania nowych znaczeń awangardowego przewrotu. Wystawa zadaje tym samym pytania: ile pozostało z filmowej estetyki konstruktywizmu lat 20. we współczesnej kulturze? W jaki sposób współcześni polscy artyści asymilują i przetwarzają (świadomie lub nie) rewolucyjne idee Wiertowa i konstruktywistycznej awangardy w ogóle? Jak wiele zawdzięczamy Wiertowowi, konstruktywistom i ich znamiennym odkryciom? Jak bardzo Wiertow zmienił nasz stosunek do sztuk wizualnych i ruchomych obrazów?

Wystawa prezentuje szeroki i niejednolity wybór prac: od powstałych w końcu lat 60. ubiegłego wieku po stworzone specjalnie na okoliczność tej ekspozycji; od eksperymentów filmowych i fotograficznych po obiekty rzeźbiarskie, instalacje multimedialne i malarstwo. Ukazuje najróżniejsze problemy przedstawiania i stwarzania świata za pomocą kamery; konstrukcji czasu i przestrzeni w filmie; psychologii i fizjologii percepcji wzrokowej; idei mechanicznego oka i ciała; eksploracji nowych możliwości poznania; stosunku medium fotograficznego, filmowego i kamery do widzialnej rzeczywistości. Z drugiej strony prezentowane prace, tworzone w zupełnie innym miejscu, czasie i przy użyciu innych technik niż eksperymenty podejmowane w latach 20. i 30., pozwalają w dużym stopniu zrozumieć istotę i wagę tych ostatnich. Wszystkie one pokazują, że ducha konstruktywizmu można odnaleźć w najróżniejszych dziedzinach praktyk artystycznych, a na wystawie dodatkowo formują interesujący ciąg znaczeniowy: kamera-widzenie-maszyna-ciało-umysł-historia-nowe media. Część z wystawionych prac odwołuje się bezpośrednio do postaci Wiertowa i jego konkretnych filmów. Na wystawie znajdują się też obiekty i wideo przywołujące estetykę innych słynnych prac konstruktywistów rosyjskich: plakatów, obrazów i konstrukcji Rodczenki, Wieży Tatlina czy fotograficznych eksperymentów El Lissitzky’ego. Niektóre z nich zawierają wyraźne odwołania do estetyki radzieckiej propagandy. Eksponowane po raz pierwszy w jednej przestrzeni przekonują o wyjątkowym znaczeniu awangardowego przewrotu dla kształtu współczesnej kultury wizualnej i audiowizualnej.

Przemysław Strożek