Pomnik Historii: Gdańsk-Oliwa – zespół pocystersko-katedralny

W ramach programu „100 Pomników Historii na stulecie odzyskania Niepodległości”, realizowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, 22 listopada 2017 r. rozporządzeniem prezydenta RP na listę Pomników Historii zostało wpisanych 11 nowych obiektów. Jednym z nich jest zespół pocysterski budowli wraz z katedrą w Gdańskiej dzielnicy – Oliwie.

Opactwo cysterskie ufundowano jeszcze w XII wieku. Przyklasztorna świątynia jest nekropolią władców Pomorza Gdańskiego z XII-XIII wieku. Jako, że z zakonnikami przychodziła na nowe tereny kultura, opactwo jest miejscem, gdzie powstały jedne z najstarszych źródeł pisanych dla Pomorza. Oprócz tego było miejscem, gdzie niejednokrotnie przybywali władcy Polski. W Oliwie także, w 1660 roku sygnowano pokój ze Szwecją kończący słynny potop. Archikatedra przyklasztorna jest najdłuższym kościołem w Polsce, liczącym 107 m. Wnętrze świątyni urządzone jest głównie w stylu barokowym. Posiada wiele wartościowych dzieł sztuki, ważnych dla kultury i postaci regionu, a prawdziwą perełką są organy z ruszającymi się elementami. Obok zespołu znajduje się Park Oliwski, który powstał jako ogród przyklasztorny, a później, w XVIII wieku został przekształcony w stylu francuskim według projektu ogrodnika Hentschla. Powstały wtedy prostokątne stawy, szpalery drzew, osie widokowe i Aleja Lipowa. Z kolei styl angielski w północnej części parku, z alejkami i altanami przypisuje się Janowi Saltzmannowi i rozbudowie końca XVIII wieku.

Celem ochrony pomnika historii jest „zachowanie, ze względu na wartości historyczne, artystyczne, naukowe – materialne i niematerialne, oraz autentyczność i integralność, najstarszego na Pomorzu Gdańskim opactwa, świadka ważnych wydarzeń z historii Polski”. Obszar pomnika obejmuje historycznie ukształtowaną przestrzeń opactwa. W jej skład wchodzi: archikatedra pod wezwaniem Trójcy Świętej, skrzydła klasztorne wokół wirydarza, mur klasztorny, szafarnia, Stary i Nowy Pałac Opatów, klasztorne budynki gospodarcze, Dom Bramny, kościół parafialny p.w. św. Jakuba, oranżeria i ogród.

Park Oliwski dostępny jest do zwiedzania za darmo dla każdego chętnego. Podobnie wstęp do katedry. Ze świątyni można wejść do Muzeum Archidiecezjalnego, czynnego sezonowo. Dwa elementy zabudowań – Pałac Opatów i Spichlerz Opacki są w rękach Muzeum Narodowego w Gdańsku. Pierwszy to Oddział Sztuki Nowoczesnej, drugi to Oddzial Etnografii.