Polska ma nowe Pomniki Historii

23 listopada 2017 w Pałacu Prezydenckim miała miejsce ceremonia, która zgromadziła osoby odpowiedzialne za troskę o dziedzictwo kulturowe. Podczas niej 11 nowych zabytków zyskało status Pomnika Historii, a jeden z dotychczasowych wpisów poszerzono. Dokonało się to dzięki staraniom wielu osób, zaś ukoronowania włożonego wysiłku dokonał Prezydent Andrzej Duda, który wręczył opiekunom wybranych zabytków odpowiednie rozporządzenia. To wszystko zaś jest jednym z kroków milowych do zwieńczenia programu realizowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa dla uczczenia wydarzeń z roku 1918, „100 Pomników Historii na stulecie odzyskania Niepodległości”.

Pomniki Historii – czym są?

Należy pamiętać, że Pomnik Historii to najwyższa forma ochrony zabytku w Polsce. Jak precyzuje „Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” taki status mogą uzyskać tylko pamiątki przeszłości „o szczególnej wartości dla kultury”. Wpisu na listę musi dokonać Prezydent RP w drodze rozporządzenia. Charakterystyczne logo, umieszczone na odwiedzanym zabytku, jest dla gości gwarancją, że mają przed sobą jeden z najcenniejszych i najbardziej prestiżowych obiektów w kraju.

Pomniki Historii są ustanawiane od 1994 roku. Jako pierwsze zostały wpisane: rezerwat archeologiczny w Biskupinie, klasztor na Jasnej Górze, katedra we Fromborku, archikatedra gnieźnieńska, Ostrów Lednicki, zamek w Malborku, kopalnie w Krzemionkach Opatowskich, kopalnia soli w Wieliczce, i miasta: Gdańsk, Kraków, Kazimierz Dolny, Toruń, Warszawa, Zamość i Wrocław. Następnie do tego grona dołączały sukcesywnie kolejne klasztory i opactwa (np. Ląd nad Wartą, Tyniec, Święty Krzyż czy Pelplin); zamki, pałace i ogrody (np. Rydzyna, Łańcut, Kórnik); osiągnięcia techniki (np. radiostacja w Gliwicach, gmach Sejmu Śląskiego, kanały Augustowski i Elbląski), pola bitew (Westerplatte, Grunwald, Racławice) i inne miejsca ważne dla każdego Polaka, jak i lokalnego patrioty.

Celem programu „100 Pomników Historii na stulecie odzyskania Niepodległości” jest zwiększenie liczby szczególnie ważnych dla historii Polski miejsc do symbolicznej setki. Ma to być „kwintesencja dziedzictwa kulturowego w Polsce”, reprezentacja zabytków „o najwyższych wartościach materialnych i niematerialnych”, stanowiących „źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń”. Do listopada 2017 na liście znalazło się 70 obiektów, teraz dodanych zostało 11, a prace nad kolejnymi wnioskami wciąż trwają.

Nowe Pomniki Historii

Nadszedł czas, by zapoznać się ze świadectwami przeszłości, które dopiero co uzyskały ten prestiżowy tytuł. Najwięcej nowości w gronie Pomników Historii związanych jest z zabytkami Kościoła Katolickiego, które przez postaci swych biskupów czy opatów niejednokrotnie wpływały na losy polskiej społeczności w skali regionu i kraju. Na liście zagościło 5 nowych obiektów sakralnych, głównie w stylu barokowym. Nie jest to dziwne, bowiem barok nazywa się także nieoficjalnym stylem czasów kontrreformacji. Pasował on do szlacheckich ideałów Polski przedrozbiorowej i był wizualnym przejawem ukształtowanej ówczesnej tożsamości narodowej.

Dawny pałac biskupów i katedra w Kielcach

Przegląd rozpoczyna Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. Jest to rezydencja pałacowa z połowy XVII wieku, ufundowana przez Jakuba Zadzika. Uznaje się ją za jeden z najlepiej zachowanych tego typu obiektów w Polsce. Duża liczba dzieł sztuki i bogata dekoracja malarska wnętrz służą dziś historykom jako źródło do poznawania kultury epoki. Obok pałacu znajduje się bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP. Choć jej rodowód sięga średniowiecza, do dziś dotrwała jako przykład sztuki nowożytnej, a jej wyposażenie jest uważane za bardzo cenne.

Zespół pocystersko-katedralny w Gdańsku-Oliwie

Na północy Polski z kolei znajduje się zespół pocystersko-katedralny w Gdańsku-Oliwie. W jego skład wchodzi bazylika archikatedralna pw. Trójcy Świętej, NMP i św. Bernarda, zabudowania klasztorne i założenie parkowe. Opactwo cysterskie ufundowano jeszcze w XII wieku. Potem świątynia stała się nekropolią władców Pomorza Gdańskiego z XII-XIII wieku, miejscem tworzenia najstarszych źródeł pisanych dla regionu i areną rozgrywek dziejowych. Gościła wielu władców Polski. Opactwo było także tłem wydarzeń wielkiej historii, na przykład jako miejsce podpisania pokoju ze Szwecją kończącego potop w 1660 roku. Wnętrze świątyni urządzone jest w stylu barokowym, posiada wiele wartościowych dzieł sztuki, a prawdziwą perełką są organy z ruszającymi się elementami. Z ciekawostek można dodać, że archikatedra jest najdłuższym kościołem w Polsce, liczącym 107 m.

Pocysterski zespół klasztorny w Gościkowie-Paradyżu

Także cysterskim pochodzeniem może się szczycić kolejny zespół klasztorny – w Gościkowie-Paradyżu, w województwie lubuskim. Pierwsze konstrukcje stawiano tam w XIII wieku, a obecnie w skład kompleksu wchodzą: kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, klasztor i dawne ogrody. To opactwo przez wieki słynęło z podtrzymywania polskości na zachodnich terenach ówczesnej Polski. Przez park przyklasztorny przepływała graniczna rzeka Paklica. Wielokrotnie przebudowywane budynki, obecnie reprezentują barokowy przepych. Sam zespół był miejscem przez które przewinęło się wiele wybitnych osobistości dawnych lat, z których na szczególne wyróżnienie zasługuje Jakub z Paradyża, teolog, filozof i uczony.

Kościół parafialny św. Michała Archanioła w Szalowej

Zupełnie inny charakter reprezentuje kościół pw. św. Michała Archanioła w Szalowej, w województwie małopolskim. Jest to tradycyjny, barokowy, kościół drewniany z XVIII wieku, który zachował się do dziś w niemal niezmienionej postaci. O ile forma z zewnątrz jest dość prosta, o tyle wnętrze kryje prawdziwy skarb – bogatą dekorację malarsko-rzeźbiarską, unikalne rozwiązania architektoniczne i wyposażenie najwyższej klasy artystycznej. Kościół dodatkowo otacza dawny cmentarz z kaplicą, dzwonnicą i murem.

Zespół cerkiewny w Radrużu

Drewniana jest także kolejna świątynia włączona na Listę Pomników Historii. W przeciwieństwie do wcześniej omówionych domów modlitwy, służyła ona wyznawcom prawosławia. Cerkiew św. Paraskewy w Radrużu, w województwie podkarpackim, została wybudowana w XVI wieku. Doceniana jest na poziomie światowym, bowiem 4 lata temu uhonorowano ją włączeniem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w ramach wpisu „Drewniane cerkwie regionu karpackiego w Polsce i na Ukrainie”. Wykonanie świątyni świadczy o profesjonalnym warsztacie ciesielskim twórców, a wyposażenie, choć przebudowane w XVIII wieku, zachwyca ikonostasem i polichromiami. Także otoczenie cerkwi, w formie cmentarzy i zabudowań XIX-wiecznych, podkreśla charakter zabytku.

Zespół pałacowo-ogrodowy w Nieborowie i ogród sentymentalno-romantyczny Arkadia

Nie można zapomnieć o nowym wpisie obejmującym założenie pałacowe w Nieborowie i pobliski ogród – Arkadię. Pałac wraz z parkiem zaprojektowane zostały przez Tylmana z Gameren, w duchu barokowym. Dziś stanowią doskonały przykład zachowanej wiejskiej rezydencji magnackiej, która miała funkcje reprezentacyjne, gospodarcze i przemysłowe. Podobnie jak w przypadku pomnika z Kielc, i tu zachowane dzieła sztuki stanowią doskonałe źródła do poznawania życia codziennego mieszkańców Polski doby nowożytnej. Pałac przez wieki był miejscem odwiedzanym przez ważne postaci ówczesnego świata. Natomiast angielskie ogrody sentymentalne Arkadii powstawały od 1778 roku dzięki postaci mecenaski Heleny z Przezdzieckich Radziwiłłowej i projektanta Szymona Bogumiła Zuga. Zachwycają one nie tylko roślinami, doskonałą kompozycją, programem intelektualnym, ale i formami małej architektury oraz dekoracjami.

Historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy Sandomierza

Jeden z wpisów objął całe założenie urbanistyczne. Mowa o Sandomierzu. Jest to jedno z najstarszych miast polskich, które miało duże znaczenie już za czasów pierwszych polskich dynastii. Jego losy były kształtowane przez wielką historię, która niejednokrotnie przynosiła zniszczenia i katastrofy. Usytuowanie Sandomierza na szlaku handlowym pozwalało mu się raz za razem odbudować. Do dziś zachowany został średniowieczny układ urbanistyczny z prostokątnym rynkiem i geometryczną siatką ulic, otoczonych pozostałościami murów miejskich. Na terenie miasta znajduje się wiele wartościowych zabytków: katedra pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii, Dom Długosza, kościół św. Jakuba z klasztorem dominikanów, Brama Opatowska, ratusz miejski, Collegium Gostomianum i klasztory reformatów i benedyktynek. To wszystko zaś otacza malowniczy krajobraz wzgórz i wąwozów lessowych.

Zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły w Grudziądzu

Za unikalną konstrukcję należy uznać ceglane spichlerze w Grudziądzu. Ich geneza sięga średniowiecza, ale budynki zachowane do czasów obecnych datuje się na XVI-XVII w. Domykały one mury miejskie od strony Wisły, co wymusiło zastosowanie innowacyjnych rozwiązań technologicznych, by mogły pełnić funkcję obronną. Było to konieczne, bo Grudziądz był ważnym portem na jednym z głównych polskich szlaków handlowych – Wiśle. Wpis na listę pozwolił także na wyróżnienie i ochronę panoramy miasta od strony rzeki.

Zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym w Ciechocinku

Zabytkiem techniki, który uznano za Pomnik Historii, są tężnie w Ciechocinku. Największe w Europie, choć dziś kojarzą się głównie z walorami prozdrowotnymi, kiedyś pełniły głównie rolę przemysłową. Warzenie solanki stanowiło metodę pozyskiwania soli spożywczej. Wszystkie trzy tężnie powstały do lat 60. XIX-wieku według projektu Jakuba Graffa. Choć były obiektem industrialnym niemal od początku wykorzystywano ich specyficzne właściwości dla poprawiania zdrowia dróg oddechowych. Lecznictwo przy tężniach szybko się rozwijało, zakłady zyskiwały sławę, a uzdrowisko rozbudowywało się. Wraz z Parkiem Zdrojowym (także objętym wpisem) służy kuracjuszom do dziś i stanowi element dziedzictwa balneologicznego Polaków.

Stadnina koni w Janowie Podlaskim

Stadnina koni w Janowie Podlaskim jest ewenementem na skalę kraju. Powstała w XIX wieku, za zgodą cara Aleksandra I, w celu hodowli szlachetnych ras koni. Czyni to nieprzerwanie, mimo zawirowań historii, od równo 200 lat. Jej stajnie: Zegarową, Czołową, Woroncowską, Lazaret Koński, zaprojektowali wybitni architekci. Całość dopełniają rozległe, uporządkowane, tereny zielone. Dziś stadnina słynie głównie z hodowli koni czystej krwi arabskiej, a także angloarabskich.

Kopiec Kościuszki z otoczeniem w Krakowie

Ostatnim nowym pomnikiem historii jest monumentalny Kopiec Kościuszki w Krakowie. Usypywany był przez 3 lata, ukończono go w 1823 roku i zawiera ziemię z wielu pól bitew. Jest wyrazem czci rodaków dla bohatera narodowego, polskiego i amerykańskiego generała, Naczelnika Insurekcji – Tadeusza Kościuszki. Jest wyrazem polskiego patriotyzmu, który udało się uratować przed zniszczeniem przez austriackiego zaborcę podczas fortyfikowania Krakowa. Wpis ma także wymiar symboliczny, bo rok 2017 został ustanowiony przez Sejm i Senat Rokiem Tadeusza Kościuszki, w związku z przypadającą w tym roku dwusetną rocznicą jego śmierci.

Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny w Katowicach

Na koniec należy wspomnieć o jeszcze jednym wpisie. W październiku 2012 za Pomnik Historii uznano Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego w Katowicach, dla zachowania „unikatowych wartości historycznych, artystycznych, materialnych i niematerialnych Gmachu […] będącego jednym z najwybitniejszych dzieł polskiej architektury dwudziestolecia międzywojennego i pierwszym budynkiem parlamentarnym w Polsce, łączącym w sobie oryginalną formę architektoniczną z bogatym programem ideowym dekoracji oraz wysoką wartością użytkową”. Teraz wpis ten został poszerzony o zespół katedralny. Świątynia ta jest jedyną zaprojektowaną w międzywojennej Polsce katedrą i reprezentuje sobą styl zmodernizowanego klasycyzmu. Z kolei budynek kurii zdobią neobarokowe hełmy. Obie te budowle miały być „świadectwem historii”, materialnym znakiem nowej sytuacji politycznej w regionie i konsekwencji przesunięć granic na mapach świata.

Do celu programu już niedaleko

W ten sposób przedstawione zostały nowe Pomniki Historii. W tym roku dokonały się dwa poszerzenia listy – w marcu i w listopadzie. Jest już na niej 81 obiektów – do celu programu, czyli 100 pomników, pozostało jeszcze 19 wpisów. Jak pokazują badania Narodowego Centrum Kultury, przeprowadzone przez TNS Polska w 2016 roku, według niemal każdego Polaka (91%) patriotyzm polega między innymi na dbałości o zabytki. Poznawanie ich losów, znaczenia, zachodzących zmian są nieodłącznym przejawem tożsamości narodowej i poczucia wspólnoty. Kolejne wyróżnienia są zatem okazją do świętowania dla każdego z nas. Niespodziankę przygotował Prezydent Andrzej Duda, który zapowiedział że tegoroczna choinka w Wielkiej Sieni, w Pałacu Prezydenckim, będzie ustrojona przez 81 bombek z wizerunkami polskich Pomników Historii. Można mieć nadzieję, że za rok drzewko będzie się uginać od kolejnych bombek.