11 lipca 1920 roku na terenach Powiśla, Warmii i Mazur odbył się plebiscyt, który zadecydował o kształcie granic II RP. W 2020 roku mija dokładnie 100 lat od tych wydarzeń. Choć wynik plebiscyty był niekorzystny dla Polski, miał duży wpływ na kształtowanie się lokalnej tożsamości. Wiele inicjatyw realizowanych w ramach Programu Wieloletniego „Niepodległa” przypomina o tych ważnych wydarzeniach.

11 lipca 1920 roku – plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu

11 listopada 1918 r. w Compiègne, cesarskie Niemcy podpisały zawieszenie broni na froncie zachodnim, co w praktyce oznaczało zakończenie I wojny światowej (1914-1918). 18 stycznia 1919 r. rozpoczęła się konferencja pokojowa w Paryżu, mająca na celu ustanowienie nowego, powojennego ładu. Rozpoczął się proces kształtowania granic II Rzeczypospolitej. W toku ścierania się różnych koncepcji ostatecznie uznano, iż przy ustalaniu przebiegu granic na terenie Prus należy kierować się zasadą etniczną, co w efekcie przełożyło się na podjęcie decyzji o przeprowadzeniu plebiscytu miejscowej ludności. W podpisanym przez Niemcy 28 czerwca 1919 r. traktacie wersalskim dział  IX (artykuły: 94-97) precyzował szczegóły przeprowadzenia plebiscytu na terenach Warmii, Mazur i Powiśla. Uprawniona do głosowania ludność miała się poprzez referendum wypowiedzieć, czy chce należeć do Polski, czy do Prus Wschodnich (Niemiec).

Ustalono w tym celu (na mocy artykułów: 94. i 96. wspomnianego traktatu) dwa okręgi wyborcze: olsztyński, z siedzibą w Olsztynie (dla Warmii i Mazur) oraz kwidzyński, z siedzibą w Kwidzynie (dla Powiśla). Dzień przeprowadzenia plebiscytu – 11 lipca 1920 roku jest bardzo ważną datą w tożsamości mieszkańców tych krain. Wyniki plebiscytu były dla Polski druzgocącą klęską. Ostatecznie niemal cały obszar plebiscytowy pozostał w granicach Niemiec, a Polsce przyznano jedynie 8 gmin (5 na Powiślu i 3 na Mazurach). Przez kolejne lata granica między Polską a Niemcami biegła wzdłuż wschodniego brzegu Wisły. O skomplikowanej historii tych ziem i fascynujących losach ludzi można dowiedzieć się więcej odwiedzając Powiśle, Warmię i Mazury.

Wystawa czasowa „O niepodległą Polskę. Plebiscyt 1920”

W dwóch oddziałach Muzeum Zamkowego w Malborku,  od września 2020 zorganizowana zostanie równolegle w dwóch oddziałach  – w Zamku w Kwidzynie i Zamku w Sztumie wystawa czasowa „O niepodległą Polskę. Plebiscyt 1920”. Pokaże ona, że trud Polaków, włożony w przeprowadzenie plebiscytu – mimo jego klęski – nie poszedł na marne. Na Powiślu działała mniejszość polska i polskie szkolnictwo aż do 1939 roku. W Kwidzynie większy nacisk położony zostanie na działalność Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej oraz okoliczności przeprowadzenia plebiscytu, zaś w Sztumie większy nacisk położony zostanie na kwestiach związanych z polską działalnością oświatową oraz działalnością polskich rodzin na terenie Powiśla. Ciekawe zabytki, duża ilość dokumentów, czarno-białe fotografie i wyjątkowe elementy interaktywne stworzą spójny obraz Powiśla sprzed 100 lat. Dla dzieci i dorosłych przygotowywany jest bogaty program towarzyszący.

Dodatkowo, na profilu fb Zamku w Kwidzynie od lipa ruszyła bardzo ciekawa kampania promocyjna. Codziennie pojawiają się nowe posty przypominające liczne wydarzenia z 1920 roku. Wielka historia Konferencji w Wersalu dopełnia opowieści o np. lokalnym Banku Ludowym w Sztumie. Wiele ciekawych informacji dopełniają specjalnie dobrane grafiki.

Samostanowienie. Plebiscyt na Warmii i Mazurach

Instytut Północzny im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie także przygotowuje wyjątkowe, rocznicowe inicjatywy. W Domu Polskim zostanie na jesieni zorganizowana wystawa „Warmiacy i Mazurzy wobec Polski”. Będzie to opowieść o ludziach, budowaniu związków z Polską, kształtowaniu szkolnictwa i współtworzeniu kultury, a także o skomplikowanych losach po 1920 roku. Nie zabraknie także atrakcyjnych konkursów i ciekawych spotkań. Dodatkowo dwie wystawy plenerowe ruszą w podróż po regionie. W październiku będzie można poznać wiele faktów dotyczących plebiscytów w Europie na specjalnie zorganizowanej konferencji naukowej – zapisy już trwają.

Wystawa czasowa „Plebiscyt 1920. Mała Polska – Wielcy Polacy”

Wystawa czasowa „Plebiscyt 1920. Mała Polska – Wielcy Polacy” zagości 12 lipca w podziemiach Muzeum Miasta Malborka. Prezentuje dokumenty – m.in.  oryginalne dokumenty plebiscytowe, fotografie na których uwieczniono działania przedplebiscytowe i dzień plebiscytu i pamiątki osobiste osób walczących o polskość w czasie Plebiscytu 1920. Na ekspozycji znajdą się m.in. ubranie obozowe, czapka uczniowska z polskiej szkoły w Piekle czy fragment podłogi z podpisami z domu celnego w Janowi, z podpisami.

Uroczyste obchody w Iławie

W Iławie 10 lipca 2020 r. będą miały miejsce uroczyste obchody 100-lecia plebiscytu na Warmii i Mazurach. O godzinie 17:00 uświetnią je inicjatywy Iławskiego Centrum Kultury: tańce ludowe, merytoryczne prelekcje, pokaz filmu „Ponad Śnieg” z muzyką na żywo i wystawa starych fotografii. Wejściówki na wydarzenia w Kinoteatrze udostępnione zostały w kasie kina.

Serdecznie zapraszamy do włączenia się w obchody 100-lecia plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach!